PDF yüklə
Word yüklə |
| AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ HÜQUQİ AKTLARIN DÖVLƏT REYESTRİ |
| Aktın növü |
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI MALİYYƏ NAZİRLİYİNİN KOLLEGİYASININ QƏRARI |
| Qəbul edildiyi tarix |
30.01.2017 |
| Qeydiyyat nömrəsi |
Q-01 |
| Adı |
“Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına |
| Rəsmi dərc edildiyi mənbə |
|
| Qüvvəyə minmə tarixi |
09.02.2017 |
| Azərbaycan Respublikasının Vahid hüquqi təsnifatı üzrə indeks kodu |
090.160.000 |
| Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinin qeydiyyat nömrəsi |
15201701300001 |
| Hüquqi aktın Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinə daxil edildiyi tarix |
08.02.2017 |
"Mühasibat uçotu haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 7 fevral 2005-ci il tarixli 192 nömrəli Fərmanının 2.3-cü bəndini və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 9 fevral 2009-cu il tarixli 48 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi haqqında Əsasnamə"nin 7.7-ci, 7.11-ci, 8.48-ci və 8.53-cü bəndlərini rəhbər tutaraq Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin Kollegiyası [2]
qərara alır:
1. “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına və Kommersiya Təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına əsasən mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları” təsdiq edilsin (əlavə olunur).
2. Maliyyə Nazirliyinin aparatının Uçot siyasəti şöbəsinə tapşırılsın ki, bu qərarın 3 gün müddətində Azərbaycan Respublikasının Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinə daxil edilməsi üçün Ədliyyə Nazirliyinə təqdim edilməsini təmin etsin.
3. Bu qərarın icrasına nəzarəti öz üzərimdə saxlayıram.
Nazir Samir Şərifov
|
|
Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin Kollegiyasının “30” yanvar 2017-сi il tarixli Q-01 №li Qərarı ilə təsdiq edilmişdir |
MALİYYƏ HESABATLARININ BEYNƏLXALQ STANDARTLARINA VƏ KOMMERSİYA TƏŞKİLATLARI ÜÇÜN MİLLİ MÜHASİBAT UÇOTU STANDARTLARINA ƏSASƏN MÜHASİBAT UÇOTUNUN APARILMASI QAYDALARI[3]
Fəsil 1. Əsas müddəalar
1. Ümumi müddəalar
1.1. Bu Qaydalar “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 7 fevral 2005-ci il tarixli 192 nömrəli Fərmanı, Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartları və Kommersiya Təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartları (bundan sonra – müvafiq olaraq Beynəlxalq Standartlar və Milli Standartlar) əsasında hazırlanmışdır. Bu Qaydalar kredit təşkilatları istisna olmaqla, kommersiya təşkilatları, habelə hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslər (bundan sonra – mühasibat uçotu subyekti) tərəfindən mühasibat uçotunun aparılmasını tənzimləyir. [4]
1.2. Mikro, kiçik, orta və iri sahibkarlıq subyektləri Beynəlxalq Standartlar əsasında maliyyə hesabatlarını tərtib etdikdə bu Qaydalar onlara şamil edilir.[5]
1.3. Mühasibat uçotu subyektləri Beynəlxalq Standartlara uyğun tərtib olunan avtomatlaşdırılmış proqramlar əsasında mühasibat uçotunu aparmaq və maliyyə hesabatlarını tərtib etmək hüququna malikdirlər.
2. Əsas anlayışlar
2.1. Bu Qaydalarda istifadə edilmiş əsas anlayışlar aşağıdakı mənaları ifadə edir:
2.1.1. Maliyyə hesabatları – mühasibat uçotu subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti, habelə maliyyə vəziyyəti barədə sistemləşdirilmiş məlumatları özündə əks etdirən hesabatlardır.[6]
2.1.2. Maliyyə hesabatlarına izahedici qeydlər - maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat, mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabat, kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabat və pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatda təqdim edilən məlumatlara əlavə olan informasiyanı əhatə edir. Qeydlər bu hesabatlarda təqdim edilmiş maddələrin açıqlanmasını və ya təhlilini və bu hesabatlarda yer almayan maddələr haqqında informasiyanı təmin edir;
2.1.3. Aktiv - keçmiş hadisələrin nəticəsi kimi mühasibat uçotu subyekti tərəfindən idarə olunan və ona gələcəkdə iqtisadi səmərə gətirə biləcəyi gözlənilən resurslardır;
2.1.4. Öhdəlik – mühasibat uçotu subyektinin kеçmiş hadisələrdən yaranmış və ödənilməsi özündə iqtisadi səmərəni təcəssüm etdirən resurslarının kənara ахını ilə nəticələnən mövcud borcudur;
2.1.5. Каpital (xalis aktivlər) – bütün öhdəliklər çıxıldıqdan sonra, mühasibat uçotu subyektinin xalis aktivlərinin dəyəridir;
2.1.6. Gəlir - mülkiyyətçilərin kapital qoyuluşu ilə əlaqəli olmayan, lakin kapitalda artım ilə nəticələnən və hesabat dövrü ərzində aktivlərin daxil olması və ya artması, və ya öhdəliklərin azalması şəklində iqtisadi səmərənin artımıdır;
2.1.7. Xərc – mülkiyyətçilər аrаsında kapitalın bölüşdürülməsi ilə əlaqəli оlmаyаn, lakin kapitalın аzаlmаsı ilə nəticələnən, hesabat dövrü ərzində aktivlərin kənara ахını və yа аzаlmаsı, habelə öhdəliklərin artması hesabına baş verən iqtisadi səmərənin аzаlmаsıdır;
2.1.8. Qiymətləndirmə - maliyyə hesabatları elementlərinin maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda, mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabatda tanınmalı və uçota alınmalı olduğu məbləğlərinin müəyyən edilməsi prosesidir;
2.1.9. Aktivin balans dəyəri - yığılmış amortizasiya və qiymətdən düşmə zərərləri çıxıldıqdan sonra aktivin maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda tanınan dəyəridir;
2.1.10. Qiymətdən düşmə zərəri – aktivin balans dəyəri ilə bərpa edilə bilən məbləği arasındakı fərqi ifadə edən məbləğdir;
2.1.11. Qudvil - müəssisələrin birləşdirilməsi zamanı yaranan, fərdi müəyyənləşdirilməsi mümkün olmayan və ayrıca tanınmayan aktivlərdən alınacaq gələcək iqtisadi səmərənin əldə edilməsi müqabilində alıcı tərəfindən edilmiş ödənişdir;
2.1.12. Likvidlik – mühasibat uçotu subyektinin aktivlərinin nominal dəyərinin dəyişilməz saxlanılmaqla, onların qısa müddət ərzində pul vəsaitlərinə çevrilməsi yolu ilə yaranmış öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi qabiliyyətidir;
2.1.13. Mühasibat uçotu – mühasibat uçotu subyektlərinin aktivləri, öhdəlikləri, kapitalı, gəlir və xərcləri barədə məlumatların yığılması, qeydiyyatı və ümumiləşdirilməsi, habelə maliyyə, vergi və digər hesabatların tərtib edilməsi məqsədi ilə baş vermiş maliyyə təsərrüfat əməliyyatları üzrə ilkin uçot sənədləri əsasında məlumatların analitik və sintetik uçotunun aparılmasıdır;
2.1.14. İlkin uçot sənədləri – maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının aparılması üçün mühasibat uçotu subyektinin rəhbərinin göstərişini təsdiq edən və ya bu əməliyyatların baş verməsinə hüquq verən, habelə mühasibat uçotunun aparılmasına əsas verən yazılı və ya elektron daşıyıcılarda olan təsdiqedici sənədlərdir;
2.1.15. Mühasibat uçotu registrləri – ilkin uçot sənədlərindəki məlumatların mühasibat uçotunda, maliyyə, vergi və digər hesabatlarda əks etdirilməsi məqsədi ilə həmin məlumatların xronoloji ardıcıllıqla sistemləşdirilməsi və yığılması üçün nəzərdə tutulan sənədlərdir;
2.1.16. Mühasibat uçotunun Hesablar Planı – uçota alınan obyektlərin və məqsədlərin mühasibat uçotunun müəyyən edilmiş əlamətlərinə görə qruplaşdırılmış və rəqəmlərlə göstərilmiş sintetik hesabları və subhesabları məcmusudur. Hesablar planı maliyyə hesabatlarının göstəriciləri ilə uçot göstəriciləri arasında uyğunluğu təmin edir;
2.1.17. Mühasibat uçotu xidməti - mühasibat uçotu subyektlərində öz işçiləri və ya müqavilə əsasında sahibkarlıq subyektləri tərəfindən mühasibat uçotunun aparılması, o cümlədən maliyyə, vergi və digər hesabatların hazırlanması və təqdim edilməsi sahəsində göstərilən xidmətdir.
3. Maliyyə hesabatlarının tərkibi
3.1. Maliyyə hesabatlarının tam toplusu aşağıdakı komponentlərdən ibarətdir:
3.1.1. Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat (1 nömrəli əlavə);
3.1.2. Mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabat (2 nömrəli əlavə);
3.1.3. Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabat (3 nömrəli əlavə):
3.1.4. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat (4 nömrəli əlavə);
3.1.5. Əhəmiyyətli uçot siyasətləri və izahedici qeydlər.
4. Beynəlxalq Standartlara və Milli Standartlara əsaslanan ehtimallar (prinsiplər) [7]
4.1. Mühasibat uçotunun aparılması zamanı Beynəlxalq Standartlara və Milli Standartlara əsaslanan ehtimallara (prinsiplərə), maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri və maliyyə hesabatları elementlərinin qiymətləndirmə metodlarına üstünlük verilir. Mühasibat uçotunu tənzimləyən qanunvericilik aktlarında əks olunan tələblərin və ya mühasibat uçotu subyektinin iş xüsusiyyətinin dəyişdirilməsi ilə əlaqədar, mühasibat uçotu subyektinin uçot siyasətinin müvafiq müddəalarında da düzəlişlər aparılmalı və istifadəçilərin diqqətinə çatdırılmalıdır.
4.2. Mühasibat uçotu subyektləri tərəfindən mühasibat uçotu hesablama metodu əsasında aparılır və ona uyğun olaraq maliyyə hesabatları tərtib edilir. Bu metoda əsasən əməliyyatların və digər hadisələrin təsiri onların baş verdiyi (pul vəsaitləri və ya onların ekvivalentlərinin qəbul edildiyi və ya ödənildiyi vaxt deyil) zaman tanınır və uçot registrlərində qeyd edilir, habelə aid olduqları dövr üzrə maliyyə hesabatlarında təqdim edilir. Hesablama metodu əsasında hazırlanan maliyyə hesabatları istifadəçiləri yalnız pul vəsaitlərinin ödənilməsi və alınması ilə bağlı keçmiş əməliyyatlar barədə deyil, eyni zamanda pul vəsaitlərinin gələcəkdə ödənilməsi üzrə öhdəliklər və gələcəkdə əldə edilməli olan pul vəsaitlərini ifadə edən resurslar barədə məlumatlandırır. Buna görə də, onlar iqtisadi qərarların qəbul edilməsi baxımından istifadəçilər üçün daha əhəmiyyətli olan keçmiş əməliyyatlar və digər hadisələr haqqında informasiyanı təmin edir.
4.3. Maliyyə hesabatları mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyətinin davam etməsi və yaxın gələcəkdə fəaliyyətini davam etdirəcəyi ehtimalına əsaslanaraq hazırlanır. Mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyətinin fasiləsizliyi konsepsiyası mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyətinin davam edəcəyini və onun fəaliyyətinin dayandırılması və ya fəaliyyətinin həcminin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması (ixtisara salınması) zərurətinin və ya niyyətinin olmadığını nəzərdə tutur.
4.4. Maliyyə hesabatlarının hazırlanması zamanı aktivlərin və öhdəliklərin ilkin dəyəri onların qiymətləndirmə əsası kimi istifadə edildiyi halda, mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyətinin fasiləsizliyi ehtimalı aktivlərin və öhdəliklərin ilkin dəyəri ilə qiymətləndirilməsinin tətbiq edilməsinə zəmin yaradır.
4.5. Əgər mühasibat uçotu subyektinin ləğv ediləcəyi ehtimal olunarsa, aktivlərin qiymətləndirilmə əsası kimi bu aktivlərin alınması üçün çəkilmiş məsrəflər deyil, onların ehtimal olunan satış dəyərindən (yəni, satış üzrə xərclər çıxılmaqla, satış qiyməti) istifadə olunur. Mühasibat uçotu subyektinin yaxın gələcəkdə ləğv olunacağı gözlənilərsə, aktivlərin ehtimal olunan satış dəyəri mühasibat uçotu subyekti tərəfindən onun öhdəliklərinin ödənilməsi üçün tələb olunan pul vəsaitlərinin gözlənilən mədaxili barədə daha etibarlı məlumatı təmin edir.
4.6. Mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyətində müəyyən sabitlik ehtimal olunduqda, onun uzunmüddətli aktivləri amortizasiya edilir. Əgər mühasibat uçotu subyektinin ləğv olunması labüddürsə, aktivlər qısamüddətli (dövriyyə) və uzunmüddətli (dövriyyədənkənar) kimi təsnifləşdirilmir. Bu zaman, bütün aktivlər ləğv olunması gözlənilən qısamüddətli aktivlər hesab olunur. Öhdəliklər isə, maliyyə hesabatlarının istifadəçiləri üçün bu öhdəliklərin kreditorlara ödənişlər prioritetləri əsasında təsnifləşdirilməsi, onların ənənəvi olaraq, qısamüddətli və uzunmüddətli öhdəliklər kimi təsnifləşdirilməsindən daha əhəmiyyətli hesab edilir.
5. Maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri
5.1. Keyfiyyət xüsusiyyətləri maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyanı istifadəçilər üçün daha faydalı edən atributlardır. Anlaşıqlıq, münasiblik, etibarlılıq və müqayisəlilik əsas dörd keyfiyyət xüsusiyyətləridir:
5.1.1. Anlaşıqlılıq: Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyanın əsas xüsusiyyəti onun istifadəçilər tərəfindən tez başa düşülməsindədir. Eyni zamanda, istifadəçilər biznes, iqtisadi fəaliyyət və mühasibatlıq haqqında zəruri biliklərə malik olmalı və informasiyanı kifayət qədər dərindən öyrənməyə hazır olmalıdırlar. İstifadəçilərin iqtisadi qərarlar qəbul etmək üçün əhəmiyyətinə görə maliyyə hesabatlarında əks etdirilməli olan mürəkkəb məsələlərlə bağlı informasiya, sadəcə olaraq müəyyən istifadəçilər tərəfindən çətin başa düşüləcəyi səbəbindən hesabatdan çıxarılmamalıdır;
5.1.2. Münasiblik: Keçmiş, indiki və gələcək hadisələri qiymətləndirməklə istifadəçilərin iqtisadi qərarlar qəbul etmələrinə təsir edən informasiya münasib hesab olunur. İnformasiyanın münasibliyi onun xarakterinə və əhəmiyyətliliyinə təsir göstərir:
5.1.2.1. Əhəmiyyətlilik: İnformasiyanın təqdim edilməməsi və ya təhrif edilməsi istifadəçilər tərəfindən maliyyə hesabatları əsasında qəbul edilmiş iqtisadi qərarlara təsir edə bilərsə, informasiya əhəmiyyətli sayılır. Əhəmiyyətlilik təqdim edilməmiş və ya təhrif edilmiş informasiyanın həcmindən asılıdır;
5.1.3. Etibarlılıq: Faydalı olmaq üçün informasiya etibarlı olmalıdır. Tərkibində əhəmiyyətli səhvlər və qərəzli olmayan informasiya etibarlılıq keyfiyyətinə malikdir:
5.1.3.1. Düzgün təqdimat: Etibarlı olmaq üçün maliyyə hesabatlarında təqdim edilməli olan və ya təqdim edilməsi gözlənilən əməliyyatlar və digər hadisələr üzrə informasiyalar düzgün təqdim olunmalıdır;
5.1.3.2. Mahiyyətin formadan üstünlüyü: Maliyyə hesabatlarında əks etdirilən əməliyyatların və digər hadisələrin düzgün olması üçün həmin əməliyyatlar və hadisələr onların iqtisadi mahiyyətinin hüquqi formasından üstünlüyü prinsipi əsasında təqdim olunmalıdır;
5.1.3.3. Neytrallıq: Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyanın etibarlı olması üçün məlumatlar neytral, yəni, qərəzsiz olmalıdır. Maliyyə hesabatlarını hazırlayanlar tərəfindən təqdim olunan informasiya, onların öncədən müəyyən olunmuş nəticənin əldə edilməsi üçün istifadəçinin qərarına təsir etdikdə, informasiya neytral hesab oluna bilməz;
5.1.3.4. Ehtiyatlılıq: Ehtiyatlılıq - qeyri-müəyyən şəraitdə qiymətləndirmə zamanı aktiv və ya gəlirlərin artırılmamasının, öhdəlik və xərclərin azaldılmamasının təmin olunması məqsədi ilə diqqətli yanaşmanın tətbiqidir. Qeyri-müəyyən şəraitdə aktiv və gəlirin mümkün dəyərlərindən ən aşağı, öhdəlik və xərcin isə ən yüksək qiyməti istifadə edilməlidir. Ehtiyatlılıq prinsipinə riayət olunması gizli kapital ehtiyatlarının və həddən artıq həcmdə hesablanmış qiymətləndirilmiş öhdəliklərin yaradılmasını, habelə aktivlərin və gəlirlərin qəsdən azaldılmasına və ya öhdəliklərin və xərclərin qəsdən artırılmasına əsas vermir;
5.1.3.5. Tamlıq: Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyanın etibarlı olması üçün bu informasiya, onun əhəmiyyətliliyi və ona çəkilən xərclər nəzərə alınmaqla, dolğun olmalıdır;
5.1.4. Müqayisəlilik: Müxtəlif dövrlər üçün mühasibat uçotu subyektinin maliyyə vəziyyətindəki və fəaliyyətinin nəticələrindəki meylləri müəyyən etmək baxımından istifadəçilər mühasibat uçotu subyektinin maliyyə hesabatlarını müqayisə edə bilməlidirlər. İstifadəçilər həmçinin müxtəlif mühasibat uçotu subyektlərinin müvafiq maliyyə vəziyyətini, fəaliyyətinin nəticələrini və maliyyə vəziyyətindəki dəyişikləri qiymətləndirmək üçün mühasibat uçotu subyektlərinin maliyyə hesabatlarını müqayisə edə bilməlidirilər. Oxşar əməliyyatların və digər hadisələrin maliyyə təsirlərinin ölçülməsi və göstərilməsi mühasibat uçotu subyekti üzrə və onun mövcud olduğu dövr üçün və müxtəlif mühasibat uçotu subyektləri üçün eyni üsulla həyata keçirilməlidir.
Fəsil 2. Maliyyə hesabatları elementlərinin qiymətləndirilməsi
6. Qiymətləndirmə
6.1. Maliyyə hesabatlarında müxtəlif səviyyələrdə və dəyişən kombinasiyalarda bir çox qiymətləndirmə metodları istifadə olunur. Onlara aşağıdakılar daxildir:
6.1.1. İlkin dəyər:
6.1.1.1. Aktivlərin ilkin dəyər əsasında qiymətləndirilməsi onun əldə edilməsi zamanı pul vəsaitlərinin və ya pul vəsaitlərinin ekvivalentlərinin ödənilmiş məbləği (gömrük idxal rüsumları və alışla bağlı bərpa edilməyən (əvəzləşdirilməyən) vergilər də daxil оlmaqla), yaxud verilmiş əvəzləşdirmənin (mübadiləyə verilmiş qeyri-monetar aktivlərin, qəbul edilmiş öhdəliklərin, buraxılmış kapital alətlərinin) ədalətli dəyəri ilə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur;
6.1.1.2. Öhdəliklərin ilkin dəyər əsasında qiymətləndirilməsi öhdəliyin əvəzi olaraq əldə edilmiş mal, iş və xidmətlərin məbləğini, yaxud borc öhdəliyi əvəzinə alınmış pul vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin məbləğini, yaxud alınmış digər vəsaitlərin ədalətli dəyərini, bəzi hallarda isə işin adi gedişində yaranan öhdəliyi təmin etmək üçün ödənilməsi gözlənilən pul vəsaitləri və ya onların ekvivalentlərini özündə əks etdirir;
6.1.2. Cari dəyər:
6.1.2.1. Aktivlərin cari dəyər əsasında qiymətləndirilməsi cari dövrdə əldə edilmiş eyni və ya ekvivalent aktivlərə görə ödənilməli olan pul vəsaitləri və ya onların ekvivalentlərinin məbləğini özündə əks etdirir;
6.1.2.2. Öhdəliklərin cari dəyər əsasında qiymətləndirilməsi cari borcun ödənilməsi üçün tələb ediləcək pul vəsaitləri və ya onların ekvivalentlərinin diskontlaşdırılmamış məbləğini özündə əks etdirir;
6.1.3. Mümkün satış (hesablaşma) dəyəri:
6.1.3.1. Aktivlərin mümkün satış (hesablaşma) dəyəri əsasında qiymətləndirilməsi onların müəyyən edilmiş qaydada satılması hesabına cari dövrdə əldə edilə bilən pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin məbləğini özündə əks etdirir;
6.1.3.2. Öhdəliklərin mümkün satış (hesablaşma) dəyəri əsasında qiymətləndirilməsi onların ödənilmə dəyərini, yəni iş fəaliyyətinin adi gedişində öhdəliyi təmin etmək üçün ödənilməsi gözlənilən pul vəsaitləri və ya onların ekvivalentlərinin diskontlaşdırılmamış məbləğini özündə əks etdirir;
6.1.4. Diskontlaşdırılmış dəyər:
6.1.4.1. Aktivlərin diskontlaşdırılmış dəyər əsasında qiymətləndirilməsi onların iş fəaliyyətinin adi gedişində əmələ gətirməsi gözlənilən gələcək xalis pul vəsaiti daxilolmalarının cari diskontlaşdırılmış dəyərini özündə əks etdirir;
6.1.4.2. Öhdəliklərin diskontlaşdırılmış dəyər əsasında qiymətləndirilməsi iş fəaliyyətinin adi gedişində onların ödənilməsini təmin etmək üçün tələb edilməsi gözlənilən gələcək xalis pul vəsaiti xaricolmalarının cari diskontlaşdırılmış dəyərini özündə əks etdirir;
6.1.5. Ədalətli dəyər:
6.1.5.1. Aktivlərin ədalətli dəyər əsasında qiymətləndirilməsi onların qiymətləndirilmə tarixinə bazar iştirakçıları arasında normal şərtlər çərçivəsində aktivin satılmasına görə alına bilən qiyməti özündə əks etdirir;
6.1.5.2. Öhdəliklərin ədalətli dəyər əsasında qiymətləndirilməsi onların qiymətləndirilmə tarixinə bazar iştirakçıları arasında normal şərtlər çərçivəsində öhdəliyin ötürülməsinə görə ödənilə bilən qiyməti özündə əks etdirir.
6.2. Mühasibat uçotu subyektləri tərəfindən maliyyə hesabatlarının hazırlanması zamanı ilkin dəyər əsas qiymətləndirmə metodu kimi qəbul edilir. Bu metod, digər qiymətləndirmə metodları ilə birgə istifadə edilir.
Fəsil 3. İlkin uçot sənədlərinin və mühasibat uçotu registrlərinin tərtibi
7. İlkin uçot sənədlərinin və mühasibat uçotu registrlərinin tərtibi qaydası
7.1. Mühasibat uçotu subyektləri Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilmiş ilkin uçot sənədlərinin və uçot registrlərinin formalarından istifadə edir. Təsərrüfat əməliyyatlarının baş verməsi faktını əks etdirən ilkin uçot sənədləri mühasibat uçotu registrlərində yazılışlar üçün əsas hesab olunur.
7.2. İlkin uçot sənədləri özündə sənədin (formanın) adı, nömrəsi, kodu, tərtib edilmə yeri, tarixi, sənədi tərtib edən mühasibat uçotu subyektinin adı, təsərrüfat əməliyyatlarının məzmunu, məsul şəxslərin vəzifələri, soyadı, adı, atasının adı, şəxsi imzaları kimi zəruri rekvizitlər əks etdirir. Əməliyyatların xarakterindən və mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyətinin xüsusiyyətindən asılı olaraq ilkin uçot sənədlərinə digər əlavə rekvizitlərin daxil edilməsinə yol verilir.
7.3. İlkin uçot sənədləri əməliyyatların baş verdiyi anda, bu mümkün olmadıqda isə əməliyyatlar başa çatdıqdan sonra tərtib edilməlidir.
7.4. Sənədlərin keyfiyyətli tərtibatı, onların vaxtında mühasibat uçotunda əks etdirilməsi üçün müəyyən edilmiş müddətlərdə təqdim edilməsi, sənədlərdəki məlumatların doğruluğu həmin sənədləri tərtib etmiş və imzalamış şəxslər tərəfindən təmin edilir.
7.5. İlkin uçot sənədlərinə əsasən məlumatları işləyib qaydaya salmaq və onlara nəzarət etmək üçün icmal uçot sənədləri hazırlanmalıdır.
7.6. Uçot registrlərində qeydlər üçün əsas sayılan sənədlər qrafiklə müəyyən edilmiş vaxtlarda mühasibatlığa təhvil verilməlidir.
7.7. Pul vəsaitlərinin, material qiymətlilərinin və başqa əmlakların qəbul-təhvili ilə əlaqədar əməliyyatlar ilkin uçot sənədləri əsasında həyata keçirilən zaman iştirak edən hüquqi şəxsin nümayəndələrinə və ya fiziki şəxslərə sənədləşmənin bir nüsxəsi verilir. Əməliyyatda iştirak edənləri sənədlərin surəti ilə təmin etmək mühasibat uçotu subyektində bu əməliyyatı rəsmiləşdirənin öhdəsinə düşür.
7.8. Mühasibat uçotunda əks etdirilməli olan uçota qəbul edilmiş ilkin uçot sənədlərindəki məlumatlar mühasibat uçotu subyekti tərəfindən yığılır və sistemləşdirilir. Mühasibat uçotu subyektləri tərəfindən müəyyən dövr ərzində aparılmış təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatlar uçot registrlərindən qruplaşdırılmış şəkildə mühasibat uçotu hesablarına köçürülür.
7.9. İlkin uçot sənədlərində (ciddi hesabat blankları, kassa və bank sənədləri istisna olmaqla) və uçot registrlərində qeydsiz düzəlişlərə yol verilmir. Səhvlərin düzəlişi düzəlişin tarixi göstərilməklə həmin sənədi imza etmiş şəxslərin imzası ilə təsdiq edilməlidir.
7.10. Mühasibat uçotu subyektləri tərəfindən mühasibat uçotunun aparılması memorial-order forması, jurnal-order forması və ya digər formalar əsasında əllə və ya avtomatlaşdırılmış rejimdə həyata keçirilir. Sintetik uçotun memorial order forması Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin Kollegiyasının 18 yanvar 2016-cı il tarixli Q-02 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmiş “Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına, Kiçik və Orta Sahibkarlıq Subyektləri üçün Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına və İctimai Sektor üçün Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartlarına uyğun olaraq memorial order forması əsasında sintetik uçotun aparılması Qaydası”na uyğun həyata keçirilir. [8]
7.11. Elektron məlumat daşıyıcıları vasitəsi ilə mühasibat uçotu registrlərini tərtib edən mühasibat uçotu subyektləri, uçot məlumatlarının vaxtında daxil edilməsi, istifadəsi və qorunması üçün mühasibatlığı müasir uçot texnikası və texniki vasitələrlə təmin etməlidir.
7.12. Azərbaycan Respublikası ərazisində fəaliyyət göstərən mühasibat uçotu subyektləri mühasibat uçotu registrlərini Azərbaycan dilində aparmalıdır. Xaricdə fəaliyyət göstərən mühasibat uçotu subyektinin Azərbaycan dilindəki mühasibat uçotu registrləri bu xarici ölkələrin qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş tələblər əsasında xarici dillərə tərcümə edilə bilər.
7.13. Əllə tərtib olunan mühasibat kitablarında səhifələr nömrələnir. Kitabın son səhifəsində səhifələrin yekun sayı göstərilməklə mühasibat uçotu subyektinin baş mühasibi və bu mühasibat uçotu subyektinin rəhbəri tərəfindən təyin edilmiş digər mühasibatlıq işçisinin imzası ilə təsdiq edilir və möhürlənir. Hər kitabda mühasibat uçotu subyektinin, mərkəzi mühasibatlığın adı və kitabın açıldığı tarix yazılır. Kitabda açılmış subhesabların adı olmalıdır. Müəyyən bir subhesab üzrə yazılışlar kitabın digər səhifəsinə köçürülərkən, həmin subhesab üzrə başlıqda, yeni səhifənin nömrəsi göstərilməklə yazılışın köçürülməsi haqqında qeyd edilir.
7.14. Hesabat dövrü başa çatan zaman mühasibat uçotu kitablarında boş səhifələr növbəti hesabat dövrünün əməliyyatlarının yazılışları üçün istifadə oluna bilər. Mühasibat uçotunun registrlərində yazılışlar ilkin uçot sənədlərinə əsasən qələmlə və ya avtomatlaşdırılmış üsulla aparılır. Mühasibat uçotunun registrləri həmçinin kompyuterlə və ya müasir hesablama texnikası vasitəsi ilə tərtib edilir. Hər ayın sonunda analitik uçot registrlərində dövriyyənin yekunu hesablanılır və subhesablar üzrə qalıqlar çıxarılır. İlin əvvəlinə olan dövriyyə balansının məlumatları (qalıqları) hesabat dövründən əvvəlki dövrün sonuna təsdiq edilmiş yekun balansının məlumatlarına uyğun olmalıdır. Hesabat ilinin əvvəlinə dövriyyə balansının məlumatları dəyişilərsə onun səbəbləri aydınlaşdırılmalıdır.
7.15. İlkin sənədlər, uçot registrləri və maliyyə hesabatları arxivə təhvil verilənə qədər mühasibatlıqda xüsusi yerlərdə və ya baş mühasib tərəfindən məsul edilmiş şəxslərin cavabdehliyi altında bağlı rəflərdə mühafizə olunur. Mühasibat sənədləri mühasibat uçotu subyektlərinin mühasibat arxivində müəyyən olunmuş müddət ərzində mühafizə olunur. Mühafizə müddəti bitdikdən sonra mühasibat sənədləri müəyyən olunmuş qaydada müvafiq dövlət arxivinə təhvil verilir. Sənədlərin arxivə təhvil verilməsini və ya qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq ləğv edilməsini təsdiq edən aktlar mühasibatlıqda daimi mühafizə edilməlidir. Mühasibat uçotu subyektlərinin ilkin uçot sənədləri, uçot registrləri, maliyyə hesabatları istintaq orqanları, prokurorluq və məhkəmə tərəfindən ibtidai istintaq üçün Azərbaycan Respublikasının qüvvədə olan qanunvericiliyinə müvafiq olaraq bu orqanların qərarı əsasında götürülə bilər. Sənədlər götürülən zaman protokol tərtib edilir, protokolun surəti iltizam almaqla mühasibat uçotu subyektinin müvafiq vəzifəli şəxsinə verilir. Sənədləri götürən orqanların razılığı və nümayəndələrinin iştirakı ilə mühasibat uçotu subyektlərinin müvafiq vəzifəli şəxsləri sənədlərin götürülməsi tarixi və əsasını göstərməklə onların surətini çıxara bilərlər. İlkin uçot sənədlərinin, uçot registrlərinin və maliyyə hesabatlarının itməsi hallarında mühasibat uçotu subyektinin rəhbərinin əmri ilə bu halların səbəblərini araşdıran komissiya yaradılır. Komissiyanın işinin nəticəsi mühasibat uçotu subyektinin rəhbəri tərəfindən təsdiq olunan aktla rəsmiləşdirilir. Aktın surəti yuxarı təşkilatlara (mövcud olduqda) göndərilir.
Fəsil 4. Mühasibat uçotu xidmətinin təşkili
8. Mühasibat uçotu xidməti
8.1. Mühasibat uçotu subyektlərinin mühasibat uçotu bu mühasibat uçotu subyektləri tərəfindən təşkil edilmiş mühasibatlıqlar, mərkəzi mühasibatlıqlar və ya mühasibat uçotu xidmətini göstərən sahibkarlıq subyektləri tərəfindən həyata keçirilir. Mühasibat uçotu subyektlərinin mühasibatlıqları və ya bu mühasibat uçotu subyektlərinin aparatlarının tərkibində təşkil edilmiş mərkəzi mühasibatlıqlar illik maliyyə hesabatlarını tərtib və təqdim etməlidir.
8.2. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən ləğv edilən mühasibat uçotu subyektinin ləğvi haqqında qərar qəbul olunarkən müəyyən edilmiş tarixə mühasibat uçotu subyekti üzrə ləğv komissiyası yekun maliyyə hesabatlarını və yekun birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarını tərtib edir. Mühasibat uçotu subyektinin əmlakı ləğv komissiyasının müəyyən olunmuş qaydada təyin etdiyi qiymətlərlə uçota alınır. Ümidsiz borclar və zərərlər yekun maliyyə hesabatlarına və yekun birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarına daxil edilmir. Ləğv olunan mühasibat uçotu subyektinin öhdəlikləri dəqiqləşdirilərək yekun “Maliyyə vəziyyəti haqqında” hesabatda əks etdirilir və “Əhəmiyyətli uçot siyasətləri və izahlı qeydlər”də ödəniş günündən başlayaraq öhdəliklərin yerinə yetirilməsi xronoloji ardıcıllıqla bölgü üzrə göstərilir.
8.3. Mühasibat uçotu subyektlərində təşkil edilmiş mühasibatlıqlar, mərkəzi mühasibatlıqlar və ya mühasibat uçotu xidmətini göstərən sahibkarlıq subyektləri vasitəsi ilə aşağıdakı işlər (xidmətlər) həyata keçirilir:
8.3.1. mühasibat uçotunun aparılması üzrə Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin tələblərinə riayət etmək;
8.3.2. mühasibat uçotunun aparılmasını həyata keçirmək;
8.3.3. mühasibat uçotunu ilkin uçot sənədləri əsasında, mühasibat uçotu registrlərini tərtib etməklə fasiləsiz həyata keçirmək;
8.3.4. maliyyə, vergi və digər hesabatların tam və vaxtında təqdim olunmasını təmin etmək;
8.3.5. kommersiya sirri hesab edilən məlumatları məxfi saxlamaq;
8.3.6. müvafiq vəsaitlərin təyinatı üzrə istifadə edilməsini həyata keçirmək;
8.3.7. aktiv, öhdəlik, kapital, gəlir və xərclərin uçotunun həyata keçirilməsini təmin etmək.
8.4. Baş mühasib və ya mühasibat uçotu xidmətinin rəhbərinin hüquqları aşağıdakılardan ibarətdir:
8.4.1. mühasibat uçotunun aparılması və maliyyə hesabatlarının tərtibi zamanı bütün mühasibat sənədlərini (bank sənədləri, kassa mədaxil və məxaric orderləri, ödəniş üçün kassaya təqdim edilən əmək haqqı üzrə ödəniş cədvəlləri və digər mühasibat sənədləri) ikinci imza etmək hüququna malikdir;
8.4.2. ayrı-ayrı mühasibat uçotu subyektinin tərkibinə daxil olan bölmələrdən, həmçinin mərkəzi mühasibatlıq tərəfindən xidmət olunan mühasibat uçotu subyektlərindən mühasibat uçotu və nəzarət üçün lazımi sənədləri vaxtında mühasibatlığa (mərkəzi mühasibatlığa) təhvil verilməsini tələb edir.
8.5. Baş mühasibin və ya baş mühasib olmadıqda xüsusi sərəncamla imza etmək səlahiyyəti verilmiş mühasibatlıq işçisinin imzası olmayan sənədlər etibarsız hesab edilir və icra üçün qəbul edilmir. Baş mühasib və ya mühasibat uçotu xidmətinin rəhbəri aşağıdakı vəzifələri həyata keçirir:
8.5.1. mühasibat uçotunun aparılmasına və maliyyə hesabatlarının müəyyən edilmiş müddətlərdə tərtib və təqdim edilməsinə rəhbərlik edir və öz sisteminə daxil olan qurumların (idarələrin, şöbələrin) mühasibat uçotu xidmətinin icrasını təmin edir;
8.5.2. hər bir işçinin öz vəzifələrini bilməsi üçün mühasibatlığın işçilərinin xidməti vəzifələrini müəyyən edir;
8.5.3. mühasibatlıqda və mərkəzi mühasibatlıqda işçilər arasında xidməti vəzifələrin bölgüsü zamanı işin həcmindən və funksional əlamətlərindən asılı olaraq müvafiq işçi qruplarının yaradılmasını təşkil edir. Bu qruplar mühasibat uçotu subyektinin mühasibat uçotunun əməliyyatları üzrə bütün ilkin sənədləşmələrin tərtibini, maddi məsul şəxslərdə olan maddi qiymətlilərin uçotunun aparılmasını və vəzifələrin bölgüsü zamanı nəzərdə tutulmuş digər işlərin yerinə yetirilməsini təmin edir;
8.5.4. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin Kollegiyasının 16 iyul 2013-cü il tarixli Q-17 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmiş “Aktivlərin və öhdəliklərin inventarizasiyası Qaydaları”nın tələblərinə uyğun olaraq inventarizasiyanın aparılmasını təmin edir;
8.5.5. sənədlərlə işləyən dövrdə onların qorunub saxlanılmasının təmin edilməsinə və vaxtında arxivə verilməsinə məsuliyyət daşıyır;
8.5.6. kassa kitabının düzgün tərtib edilməsinə və kassa əməliyyatlarının aparılmasına nəzarət edir.
Fəsil 5. Beynəlxalq və Milli Standartlara uyğun olaraq müəyyən edilmiş mühasibat uçotu[9]
9. Beynəlxalq və Milli Standartlara uyğun olaraq müəyyən edilmiş mühasibat uçotunun Hesablar Planının konseptual əsasları
9.1. Beynəlxalq və Milli Standartların tələblərinə cavab verən mühasibat uçotunun Hesablar Planı bu Standartlara əsaslanan ehtimallar (prinsiplər), maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri və maliyyə hesabatları elementlərinin qiymətləndirmə metodlarına uyğun olaraq hazırlanmış və təsdiq edilmişdir. Mühasibat uçotu subyektləri tərəfindən tərtib olunan “Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat”da digər maliyyə hesabatlarından fərqli olaraq informasiya Hesablar Planı vasitəsi ilə daha dolğun təqdim edilir. Hesablar Planı maliyyə hesabatları elementlərinin qruplaşdırılması və dəyər ifadəsində vəziyyətinin əks etdirilməsi üçün nəzərdə tutulur. Hesablar Planı artan likvidlik dərəcəsi qaydasında düzülür. Hesablar Planında mühasibat uçotunun hesablarının nömrəsi, o cümlədən sintetik hesabların nömrəsi 3 rəqəmdən, subhesabların nömrəsi 4, 5 və ya daha çox rəqəmdən ibarət olmaqla müəyyən edilir. Nömrənin birinci rəqəmi aid olduğu bölməni, ikinci rəqəm aid olduğu maddəni, üçüncü rəqəm aid olduğu sintetik hesabı, dördüncü, beşinci və sonrakı rəqəmlər isə sintetik hesabın müvafiq subhesablarını göstərir. Hesablar Planında təhlilin, nəzarətin aparılması və maliyyə hesabatlarının tərtib olunması tələblərindən asılı olaraq müəyyən olunmuş subhesablardan istifadə edilir. Mühasibat uçotu subyekti təsdiq olunmuş uçot siyasətinə uyğun olaraq istifadə etdiyi hesablar planına əlavə subhesablar daxil etmək hüququna malikdir.
9.2. Mühasibat uçotu subyektləri maliyyə hesabatlarının tərtib olunması üçün mühasibat uçotunun aparılması zamanı bu Qaydalarla müəyyən edilmiş Hesablar Planından istifadə etməlidir.
9.3. “Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat”ın müvafiq maddələrində mühasibat uçotu subyekti tərəfindən hesabat dövrünün sonuna sintetik hesabların yekunlaşdırılmış qalıqları əks etdirilir.
9.4. Mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyəti ilə bağlı baş vermiş maliyyə-təsərrüfat əməliyyatları vahid Hesablar Planı (sintetik hesabları, subhesabları) vasitəsi ilə müvafiq maliyyə hesabatlarında əks etdirilir. Sintetik hesablar maliyyə hesabatlarının elementlərinin (aktivlərin, öhdəliklərin və kapitalın, habelə gəlir və xərclərin) müəyyən edilmiş növlər və əlamətlər üzrə ümumiləşdirilmiş informasiyasının qruplaşdırılmasını təmin edir. Sintetik hesabın bir hissəsini təşkil edən subhesab özündə qruplaşdırılmış analitik uçot məlumatlarını əks etdirməklə, göstərilən sintetik hesabda maliyyə hesabatlarının elementləri barədə ümumiləşdirilmiş informasiyanı açıqlayır.
9.5. Bu Qaydalarla müəyyən edilən Hesablar Planı mühasibat uçotu subyektlərinin iş xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Hesablar Planı aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir:
9.5.1. Bölmə 1. “Uzunmüddətli aktivlər”;
9.5.2. Bölmə 2. “Qısamüddətli aktivlər”;
9.5.3. Bölmə 3. “Kapital”;
9.5.4. Bölmə 4. “Uzunmüddətli öhdəliklər”;
9.5.5. Bölmə 5. “Qısamüddətli öhdəliklər”;
9.5.6. Bölmə 6. “Gəlirlər”;
9.5.7. Bölmə 7. “Xərclər”;
9.5.8. Bölmə 8. “Mənfəətlər (zərərlər)”;
9.5.9. Bölmə 9. “Mənfəət vergisi”.
Mühasibat uçotu subyektləri üçün Hesablar Planı
| Maliyyə hesabatının bölməsi/ maddəsi |
Hesabın №si |
Subhesabın №si |
Adı |
| 1 |
|
|
Uzunmüddətli aktivlər |
| 10 |
|
|
Qeyri-maddi aktivlər |
|
|
101 |
|
Qeyri-maddi aktivlərin dəyəri |
|
|
|
101-1 |
Təcrübə-konstruktor işlərinin dəyəri |
|
|
|
101-2 |
Ticarət markalarının dəyəri |
|
|
|
101-3 |
Proqram təminatının dəyəri |
|
|
|
101-4 |
Patentlərin dəyəri |
|
|
|
101-5 |
Müəllif hüquqlarının dəyəri |
|
|
|
101-6 |
Lisenziyaların dəyəri |
|
|
|
101-7 |
Qudvilin dəyəri |
|
|
|
101-8 |
Digər qeyri-maddi aktivlərin dəyəri |
|
|
102 |
|
Qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri |
|
|
|
102-1 |
Qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
102-1-1 |
Təcrübə-konstruktor işləri üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
102-1-2 |
Ticarət markaları üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
102-1-3 |
Proqram təminatı üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
102-1-4 |
Patentlər üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
102-1-5 |
Müəllif hüquqları üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
102-1-6 |
Lisenziyalar üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
102-1-7 |
Digər qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
102-2 |
Qeyri-maddi aktivlər üzrə qiymətdən düşmə zərərləri |
|
|
|
102-2-1 |
Təcrübə-konstruktor işləri üzrə qiymətdən düşmə zərərləri |
|
|
|
102-2-2 |
Ticarət markaları üzrə qiymətdən düşmə zərərləri |
|
|
|
102-2-3 |
Proqram təminatı üzrə qiymətdən düşmə zərərləri |
|
|
|
102-2-4 |
Patentlər üzrə qiymətdən düşmə zərərləri |
|
|
|
102-2-5 |
Müəllif hüquqları üzrə qiymətdən düşmə zərərləri |
|
|
|
102-2-6 |
Lisenziyalar üzrə qiymətdən düşmə zərərləri |
|
|
|
102-2-7 |
Qudvilin qiymətdən düşmə zərərləri |
|
|
|
102-2-8 |
Digər qeyri-maddi aktivlər üzrə qiymətdən düşmə zərərləri |
|
|
103 |
|
Qeyri-maddi aktivlərlə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması |
|
|
|
103-1 |
Təcrübə-konstruktor işləri ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması |
|
|
|
103-2 |
Ticarət markaları ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması |
|
|
|
103-3 |
Proqram təminatı ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması |
|
|
|
103-4 |
Müəllif hüquqları ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması |
|
|
|
103-5 |
Patentlərlə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması |
|
|
|
103-6 |
Lisenziyalarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması |
|
|
|
103-7 |
Digər qeyri-maddi aktivlər ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması |
| 11 |
|
|
Torpaq, tikili və avadanlıqlar |
|
|
111 |
|
Torpaq, tikili və avadanlıqların dəyəri |
|
|
|
111-1 |
Torpağın dəyəri |
|
|
|
111-2 |
Tikililərin dəyəri |
|
|
|
111-3 |
Maşın və avadanlıqların dəyəri |
|
|
|
111-4 |
Nəqliyyat vasitələrinin dəyəri |
|
|
|
111-5 |
Digər torpaq, tikili və avadanlıqların dəyəri |
|
|
112 |
|
Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri |
|
|
|
112-1 |
Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
112-1-1 |
Torpaq üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
112-1-2 |
Tikililər üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
112-1-3 |
Maşın və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
112-1-4 |
Nəqliyyat vasitələri üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
112-1-5 |
Digər torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
112-2 |
Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri |
|
|
|
112-2-1 |
Torpaq üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri |
|
|
|
112-2-2 |
Tikililər üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri |
|
|
|
112-2-3 |
Maşın və avadanlıqlar üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri |
|
|
|
112-2-4 |
Nəqliyyat vasitələri üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri |
|
|
|
112-2-5 |
Digər torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri |
|
|
113 |
|
Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması |
|
|
|
113-1 |
Təyinatı üzrə istismar edilməsi üçün əlavə məsrəflər tələb edən torpaq, tikili və avadanlıqlar |
|
|
|
113-2 |
Təyinatı üzrə istismara hazır olan torpaq, tikili və avadanlıqlar |
|
|
|
113-3 |
Tikilməkdə (istehsalatda) olan torpaq, tikili və avadanlıqlar |
| 12 |
|
|
İnvestisiya mülkiyyəti |
|
|
121 |
|
İnvestisiya mülkiyyətinin dəyəri |
|
|
|
121-1 |
Torpağın dəyəri |
|
|
|
121-2 |
Binaların dəyəri |
|
|
122 |
|
İnvestisiya mülkiyyəti üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri |
|
|
|
122-1 |
İnvestisiya mülkiyyəti üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
122-1-1 |
Binalar üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
122-2 |
İnvestisiya mülkiyyəti üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri |
|
|
|
122-2-1 |
Torpaq üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri |
|
|
|
122-2-2 |
Binalar üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri |
|
|
123 |
|
İnvestisiya mülkiyyəti ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması |
|
|
|
123-1 |
Torpaqla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması |
|
|
|
123-2 |
Binalarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması |
| 13 |
|
|
Bioloji aktivlər |
|
|
131 |
|
Bioloji aktivlərin dəyəri |
|
|
|
131-1 |
Bitkilərin dəyəri |
|
|
|
131-2 |
Heyvanların dəyəri |
|
|
132 |
|
Bioloji aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri |
|
|
|
132-1 |
Bioloji aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
132-1-1 |
Bitkilər üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
132-1-2 |
Heyvanlar üzrə yığılmış amortizasiya |
|
|
|
132-2 |
Bioloji aktivlər üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri |
|
|
|
132-2-1 |
Bitkilər üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri |
|
|
|
132-2-2 |
Heyvanlar üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri |
| 14 |
|
|
Təbii sərvətlər |
|
|
141 |
|
Təbii sərvətlərin (ehtiyatların) dəyəri |
|
|
142 |
|
Təbii sərvətlərin (ehtiyatların) tükənməsi |
| 15 |
|
|
İştirak payı metodu ilə uçota alınmış investisiyalar |
|
|
151 |
|
Asılı müəssisələrə investisiyalar |
|
|
152 |
|
Birgə müəssisələrə investisiyalar |
|
|
153 |
|
Asılı və birgə müəssisələrə investisiyaların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər |
|
|
|
153-1 |
Asılı müəssisələrə investisiyaların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər |
|
|
|
153-2 |
Birgə müəssisələrə investisiyaların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər |
| 16 |
|
|
Təxirə salınmış vergi aktivləri |
|
|
161 |
|
Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi aktivlərı |
|
|
162 |
|
Digər təxirə salınmış vergi aktivlərı |
| 17 |
|
|
Uzunmüddətli debitor borcları |
|
|
171 |
|
Alıcılar və sifarişçilərin uzunmüddətli debitor borcları |
|
|
172 |
|
Törəmə (asılı) müəssisələrin uzunmüddətli debitor borcları |
|
|
173 |
|
Əsas idarəetmə heyətinin uzunmüddətli debitor borcları |
|
|
174 |
|
İcarə üzrə uzunmüddətli debitor borcları |
|
|
|
174-1 |
Maliyyə icarəsi üzrə uzunmüddətli debitor borcları |
|
|
|
174-2 |
Əməliyyat icarəsi üzrə uzunmüddətli debitor borcları |
|
|
175 |
|
Tikinti müqavilələri üzrə uzunmüddətli debitor borcları |
|
|
176 |
|
Faizlər üzrə uzunmüddətli debitor borcları |
|
|
177 |
|
Digər uzunmüddətli debitor borcları |
| 18 |
|
|
Sair uzunmüddətli maliyyə aktivləri |
|
|
181 |
|
Ödənişə qədər saxlanılan uzunmüddətli investisiyalar |
|
|
182 |
|
Verilmiş uzunmüddətli borclar |
|
|
183 |
|
Digər uzunmüddətli investisiyalar |
|
|
184 |
|
Sair uzunmüddətli maliyyə aktivlərinin dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər |
| 19 |
|
|
Sair uzunmüddətli aktivlər |
|
|
191 |
|
Gələcək hesabat dövrlərinin xərcləri |
|
|
|
191-1 |
Satışın maya dəyəri xərcləri üzrə gələcək hesabat dövrlərinin xərcləri |
|
|
|
191-2 |
Kommersiya xərcləri üzrə gələcək hesabat dövrlərinin xərcləri |
|
|
|
191-3 |
İnzibati xərclər üzrə gələcək hesabat dövrlərinin xərcləri |
|
|
|
191-4 |
Maliyyə xərcləri üzrə gələcək hesabat dövrlərinin xərcləri |
|
|
192 |
|
Verilmiş uzunmüddətli avanslar |
|
|
193 |
|
Digər uzunmüddətli aktivlər |
| 2 |
|
|
Qısamüddətli aktivlər |
| 20 |
|
|
Ehtiyatlar |
|
|
201 |
|
Material ehtiyatları |
|
|
|
201-1 |
Xammal |
|
|
|
201-2 |
Materiallar |
|
|
|
201-3 |
Qablaşdırma materialları |
|
|
202 |
|
İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri |
|
|
|
202-1 |
İstehsalatda (işdə və xidmətdə) istifadə olunmuş xammal və materiallar |
|
|
|
202-2 |
İstehsalatla (işlə və xidmətlə) məşğul olan işçi heyəti ilə bağlı məsrəflər |
|
|
|
202-3 |
İstehsalatla (işlə və xidmətlə) məşğul olan işçi heyəti ilə bağlı məsrəflərə görə hesabalanılan sosial sığorta ayırmaları |
|
|
|
202-4 |
İstehsalat (iş və xidmət) aktivlərinin amortizasiya məsrəfləri |
|
|
|
202-5 |
İstehsalatla (işlə və xidmətlə) bağlı sair məsrəflər |
|
|
203 |
|
Tikinti müqavilələri üzrə məsrəflər |
|
|
|
203-1 |
Tikintidə istifadə olunmuş xammal və materiallar |
|
|
|
203-2 |
Tikinti ilə məşğul olan işçi heyəti ilə bağlı məsrəflər |
|
|
|
203-3 |
Tikinti ilə məşğul olan işçi heyəti ilə bağlı məsrəflərə görə hesabalanılan sosial sığorta ayırmaları |
|
|
|
203-4 |
Tikintidə istifadə edilən aktivlər üzrə amortizasiya məsrəfləri |
|
|
|
203-5 |
Tikinti ilə bağlı sair məsrəflər |
|
|
204 |
|
Hazır məhsul |
|
|
|
204-1 |
İstehsaldan alınan hazır məhsul |
|
|
|
204-2 |
Kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımı üzrə hazır məhsul |
|
|
205 |
|
Mallar |
|
|
206 |
|
Satış məqsədi ilə saxlanılan digər aktivlər |
|
|
207 |
|
Digər ehtiyatlar |
|
|
208 |
|
Ehtiyatların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər |
| 21 |
|
|
Qısamüddətli debitor borcları |
|
|
211 |
|
Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları |
|
|
212 |
|
Törəmə (asılı) müəssisələrin qısamüddətli debitor borcları |
|
|
213 |
|
Əsas idarəetmə heyətinin qısamüddətli debitor borcları |
|
|
214 |
|
İcarə üzrə qısamüddətli debitor borcları |
|
|
215 |
|
Tikinti müqavilələri üzrə qısamüddətli debitor borcları |
|
|
216 |
|
Faizlər üzrə qısamüddətli debitor borcları |
|
|
217 |
|
Digər qısamüddətli debitor borcları |
|
|
218 |
|
Şübhəli borclar üzrə düzəlişlər |
| 22 |
|
|
Pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri |
|
|
221 |
|
Kassa |
|
|
222 |
|
Yolda olan pul köçürmələri |
|
|
223 |
|
Bank hesablaşma hesabları |
|
|
224 |
|
Tələblərə əsasən açılan digər bank hesabları |
|
|
225 |
|
Pul vəsaitlərinin ekvivalentləri |
| 23 |
|
|
Sair qısamüddətli maliyyə aktivləri |
|
|
231 |
|
Satış məqsədi ilə saxlanılan qısamüddətli investisiyalar |
|
|
232 |
|
Ödənişə qədər saxlanılan qısamüddətli investisiyalar |
|
|
233 |
|
Verilmiş qısamüddətli borclar |
|
|
234 |
|
Digər qısamüddətli investisiyalar |
|
|
235 |
|
Sair qısamüddətli maliyyə aktivlərinin dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər |
| 24 |
|
|
Sair qısamüddətli aktivlər |
|
|
241 |
|
Əvəzləşdirilən vergilər |
|
|
|
241-1 |
Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi |
|
|
|
241-2 |
Əvəzləşdirilən aksiz vergisi |
|
|
242 |
|
Gələcək hesabat dövrünün xərcləri |
|
|
|
242-1 |
Satışın maya dəyəri xərcləri üzrə gələcək hesabat dövrlərinin xərcləri |
|
|
|
242-2 |
Kommersiya xərcləri üzrə gələcək hesabat dövrlərinin xərcləri |
|
|
|
242-3 |
İnzibati xərclər üzrə gələcək hesabat dövrlərinin xərcləri |
|
|
|
242-4 |
Maliyyə xərcləri üzrə gələcək hesabat dövrlərinin xərcləri |
|
|
243 |
|
Verilmiş qısamüddətli avanslar |
|
|
244 |
|
Təhtəlhesab məbləğlər |
|
|
245 |
|
Digər qısamüddətli aktivlər |
| 3 |
|
|
Kapital |
| 30 |
|
|
Ödənilmiş nizamnamə (nominal) kapitalı |
|
|
301 |
|
Nizamnamə (nominal) kapitalı |
|
|
302 |
|
Nizamnamə (nominal) kapitalının ödənilməmiş hissəsi |
| 31 |
|
|
Emissiya gəliri |
|
|
311 |
|
Emissiya gəliri |
|
|
|
311-1 |
Emissiya gəliri - adi səhmlər |
|
|
|
311-2 |
Emissiya gəliri – imtiyazlı səhmlər |
| 32 |
|
|
Geri alınmış kapital (səhmlər) |
|
|
321 |
|
Geri alınmış kapital (səhmlər) |
|
|
|
321-1 |
Geri alınmış kapital - adi səhmlər |
|
|
|
321-2 |
Geri alınmış kapital - imtiyazlı səhmlər |
| 33 |
|
|
Kapital ehtiyatları |
|
|
331 |
|
Yenidən qiymətləndirilmə üzrə ehtiyat |
|
|
332 |
|
Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat |
|
|
333 |
|
Qanunvericilik üzrə ehtiyat |
|
|
334 |
|
Nizamnamə üzrə ehtiyat |
|
|
335 |
|
Digər ehtiyatlar |
| 34 |
|
|
Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər) |
|
|
341 |
|
Hesabat dövründə xalis mənfəət (zərər) |
|
|
342 |
|
Mühasibat uçotu siyasətində dəyişikliklərlə bağlı mənfəət (zərər) üzrə düzəlişlər |
|
|
343 |
|
Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər) |
|
|
344 |
|
Elan edilmiş dividendlər |
| 4 |
|
|
Uzunmüddətli öhdəliklər |
| 40 |
|
|
Uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər |
|
|
401 |
|
Uzunmüddətli bank kreditləri |
|
|
402 |
|
İşçilər üçün uzunmüddətli bank kreditləri |
|
|
403 |
|
Uzunmüddətli konvertasiya olunan istiqrazlar |
|
|
404 |
|
Uzunmüddətli borclar |
|
|
405 |
|
Geri alınan məhdud tədavül müddətli imtiyazlı səhmlər (uzunmüddətli) |
|
|
406 |
|
Maliyyə icarəsi üzrə uzunmüddətli öhdəliklər |
|
|
407 |
|
Törəmə (asılı) müəssisələrə uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər |
|
|
408 |
|
Digər uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər |
| 41 |
|
|
Uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər |
|
|
411 |
|
İşdən azad olma ilə bağlı uzunmüddətli müavinətlər və öhdəliklər |
|
|
412 |
|
Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri |
|
|
413 |
|
Uzunmüddətli hüquqi öhdəliklər |
|
|
414 |
|
Digər uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər |
|
|
|
414-1 |
Sığorta müqavilələri üzrə uzunmüddətli öhdəliklər |
| 42 |
|
|
Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri |
|
|
421 |
|
Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi öhdəlikləri |
|
|
422 |
|
Digər təxirə salınmış vergi öhdəliklər |
| 43 |
|
|
Uzunmüddətli kreditor borcları |
|
|
431 |
|
Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları |
|
|
432 |
|
Törəmə (asılı) cəmiyyətlərə uzunmüddətli kreditor borcları |
|
|
433 |
|
Tikinti müqavilələri üzrə uzunmüddətli kreditor borcları |
|
|
434 |
|
Faizlər üzrə uzunmüddətli kreditor borcları |
|
|
435 |
|
Digər uzunmüddətli kreditor borcları |
| 44 |
|
|
Sair uzunmüddətli öhdəliklər |
|
|
441 |
|
Uzunmüddətli pensiya öhdəlikləri |
|
|
442 |
|
Gələcək hesabat dövrlərinin gəlirləri |
|
|
|
442-1 |
Əsas əməliyyat gəlirləri üzrə gələcək hesabat dövrlərinin gəlirləri |
|
|
|
442-2 |
Maliyyə gəlirləri üzrə gələcək hesabat dövrlərinin gəlirləri |
|
|
443 |
|
Alınmış uzunmüddətli avanslar |
|
|
444 |
|
Uzunmüddətli məqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalar |
|
|
445 |
|
Digər uzunmüddətli öhdəliklər |
| 5 |
|
|
Qısamüddətli öhdəliklər |
| 50 |
|
|
Qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər |
|
|
501 |
|
Qısamüddətli bank kreditləri |
|
|
|
501-1 |
Bank overdraftı |
|
|
502 |
|
İşçilər üçün qısamüddətli bank kreditləri |
|
|
503 |
|
Qısamüddətli konvertasiya olunan istiqrazlar |
|
|
504 |
|
Qısamüddətli borclar |
|
|
505 |
|
Geri alınan məhdud tədavül müddətli imtiyazlı səhmlər (qısamüddətli) |
|
|
506 |
|
Törəmə (asılı) müəssisələrə qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər |
|
|
507 |
|
Digər qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər |
| 51 |
|
|
Qısamüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər |
|
|
511 |
|
İşdən azad olma ilə bağlı qısamüddətli müavinətlər və öhdəliklər |
|
|
512 |
|
Qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri |
|
|
513 |
|
Qısamüddətli hüquqi öhdəliklər |
|
|
514 |
|
Mənfəətdə iştirak planı və müavinət planları |
|
|
515 |
|
Digər qısamüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər |
|
|
|
515-1 |
Sığorta müqavilələri üzrə qısamüddətli öhdəliklər |
| 52 |
|
|
Vergi və sair məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər |
|
|
521 |
|
Vergi öhdəlikləri |
|
|
522 |
|
Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər |
|
|
523 |
|
Digər məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər |
| 53 |
|
|
Qısamüddətli kreditor borcları |
|
|
531 |
|
Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları |
|
|
532 |
|
Törəmə (asılı) müəssisələrə qısamüddətli kreditor borcları |
|
|
533 |
|
Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar |
|
|
534 |
|
Dividendlərin ödənilməsi üzrə təsisçilərə kreditor borcları |
|
|
535 |
|
İcarə üzrə qısamüddətli kreditor borcları |
|
|
|
535-1 |
Maliyyə icarəsi üzrə qısamüddətli kreditor borcları |
|
|
|
535-2 |
Əməliyyat icarəsi üzrə qısamüddətli kreditor borcları |
|
|
536 |
|
Tikinti müqavilələri üzrə qısamüddətli kreditor borcları |
|
|
537 |
|
Faizlər üzrə qısamüddətli kreditor borcları |
|
|
538 |
|
Digər qısamüddətli kreditor borcları |
| 54 |
|
|
Sair qısamüddətli öhdəliklər |
|
|
541 |
|
Qısamüddətli pensiya öhdəlikləri |
|
|
542 |
|
Gələcək hesabat dövrünün gəlirləri |
|
|
|
542-1 |
Əsas əməliyyat gəlirləri üzrə gələcək hesabat dövrünün gəlirləri |
|
|
|
542-2 |
Maliyyə gəlirləri üzrə gələcək hesabat dövrünün gəlirləri |
|
|
543 |
|
Alınmış qısamüddətli avanslar |
|
|
544 |
|
Qısamüddətli məqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalar |
|
|
545 |
|
Digər qısamüddətli öhdəliklər |
| 6 |
|
|
Gəlirlər |
| 60 |
|
|
Əsas əməliyyat gəlirləri |
|
|
601 |
|
Satış |
|
|
|
601-1 |
Malların satışı |
|
|
|
601-2 |
Xidmətlərin göstərilməsi və işlərin görülməsi üzrə gəlir |
|
|
|
601-3 |
Tikinti müqavilələri üzrə gəlir |
|
|
|
601-4 |
Royalti gəliri |
|
|
|
601-5 |
Əməliyyat icarəsi üzrə gəlir |
|
|
|
601-6 |
Digər əsas əməliyyat gəliri |
|
|
602 |
|
Satılmış malların qaytarılması və ucuzlaşdırılması |
|
|
603 |
|
Verilmiş güzəştlər |
| 61 |
|
|
Sair əməliyyat gəlirləri |
|
|
611 |
|
Sair əməliyyat gəlirləri |
|
|
|
611-1 |
Torpaq, tikili, avadanlıqların və digər uzunmüddətli aktivlərin satışından gəlirlər |
|
|
|
611-2 |
Yenidən qiymətləndirilmədən gəlirlər |
|
|
|
611-3 |
Əvəzsiz olaraq alınmış aktivlər |
|
|
|
611-4 |
Cərimələr və digər oxşar ödənişlər |
|
|
|
611-5 |
Keçmiş illər üzrə gəlirlər |
|
|
|
611-6 |
Ümidsiz borcların bərpası |
|
|
|
611-7 |
Silinmiş ehtiyatların bərpası |
|
|
|
611-8 |
Məzənnə fərqləri üzrə gəlirlər |
|
|
|
611-9 |
Aktivlərin qiymətdən düşməsi, itirilməsi və ya qaytarılmasından imtina olunması hallarında üçüncü tərəfdən gözlənilən kompensasiya |
|
|
|
611-10 |
Digər əməliyyat gəlirləri |
| 62 |
|
|
Fəaliyyətin dayandırılmasından yaranan gəlirlər |
|
|
621 |
|
Fəaliyyətin dayandırılmasından yaranan gəlirlər |
| 63 |
|
|
Maliyyə gəlirləri |
|
|
631 |
|
Maliyyə gəlirləri |
|
|
|
631-1 |
Faiz gəliri |
|
|
|
631-2 |
Qiymətdən düşmüş borclar üzrə faiz gəlirləri |
|
|
|
631-3 |
Maliyyə iсarəsi üzrə gəlir |
|
|
|
631-4 |
Faiz xərcləri yaradan öhdəliklər üzrə məzənnə gəliri |
|
|
|
631-5 |
Digər maliyyə gəlirləri |
| 64 |
|
|
Fövqəladə gəlirlər |
|
|
641 |
|
Fövqəladə gəlirlər |
| 7 |
|
|
Xərclər |
| 70 |
|
|
Satışın maya dəyəri üzrə xərclər |
|
|
701 |
|
Satışın maya dəyəri üzrə xərclər |
|
|
|
701-1 |
İşlərin (xidmətlərin) maya dəyəri üzrə xərclər |
|
|
|
701-2 |
Tikinti müqavilələri üzrə maya dəyəri xərcləri |
|
|
|
701-3 |
Satılmış malların (hazır məhsulun) balans dəyəri |
|
|
|
701-4 |
Sair satışın maya dəyəri xərcləri |
| 71 |
|
|
Kommersiya xərcləri |
|
|
711 |
|
Kommersiya xərcləri |
|
|
|
711-1 |
Kommersiya xərcləri kimi tanınan xammal və material xərcləri |
|
|
|
711-2 |
Kommersiya xərcləri kimi tanınan işçi heyəti üzrə xərclər |
|
|
|
711-3 |
Kommersiya xərcləri kimi tanınan işçi heyəti üzrə xərclərə görə hesabalanılan sosial sığorta ayırmaları |
|
|
|
711-4 |
Kommersiya xərcləri kimi tanınan aktivlər üzrə amortizasiya xərcləri |
|
|
|
711-5 |
Kommersiya xərcləri kimi tanınan digər xərclər |
| 72 |
|
|
İnzibati xərclər |
|
|
721 |
|
İnzibati xərclər |
|
|
|
721-1 |
İnzibati məqsədlər üçün istifadə olunmuş xammal və material xərcləri |
|
|
|
721-2 |
İnzibati işçi heyəti üzrə xərclər |
|
|
|
721-3 |
İnzibati işçi heyəti üzrə xərclərə görə hesabalanılan sosial sığorta ayırmaları |
|
|
|
721-4 |
İnzibati məqsədlər üçün istifadə olunan aktivlərin amortizasiya xərcləri |
|
|
|
721-5 |
İnzibati məqsədlərlə bağlı digər xərclər |
| 73 |
|
|
Sair əməliyyat xərcləri |
|
|
731 |
|
Sair əməliyyat xərcləri |
|
|
|
731-1 |
Torpaq, tikili, avadanlıqların və digər uzunmüddətli aktivlərin xaricolması üzrə xərclər |
|
|
|
731-2 |
Yenidən qiymətləndirilmədən xərclər |
|
|
|
731-3 |
Qiymətdən düşmə üzrə xərclər |
|
|
|
731-4 |
Cərimələr və digər oxşar ödənişlər |
|
|
|
731-5 |
Keçmiş illər üzrə xərclər |
|
|
|
731-6 |
Şübhəli və ümidsiz borclar üzrə xərclər |
|
|
|
731-7 |
Aktivlərin dəyərinin azalması üzrə düzəlişlər |
|
|
|
731-8 |
Məzənnə xərcləri |
|
|
|
731-9 |
Əvəzsiz olaraq verilmiş aktivlər |
|
|
|
731-10 |
Digər əməliyyat xərcləri |
| 74 |
|
|
Fəaliyyətin dayandırılmasından yaranan xərclər |
|
|
741 |
|
Fəaliyyətin dayandırılmasından yaranan xərclər |
| 75 |
|
|
Maliyyə xərcləri |
|
|
751 |
|
Maliyyə xərcləri |
|
|
|
751-1 |
Faiz xərcləri |
|
|
|
751-2 |
Konvertasiya olunan istiqrazlar üzrə faiz xərcləri |
|
|
|
751-3 |
Maliyyə iсarəsi üzrə faiz xərcləri |
|
|
|
751-4 |
Faiz xərcləri yaradan öhdəliklər üzrə məzənnə xərcləri |
|
|
|
751-5 |
Digər maliyyə xərcləri |
| 76 |
|
|
Fövqəladə xərclər |
|
|
761 |
|
Fövqəladə xərclər |
| 8 |
|
|
Mənfəətlər (zərərlər) |
| 80 |
|
|
Ümumi mənfəət (zərər) |
|
|
801 |
|
Ümumi mənfəət (zərər) |
| 81 |
|
|
Asılı və birgə müəssisələrin mənfəətlərində (zərərlərində) pay |
|
|
811 |
|
Asılı və birgə müəssisələrin mənfəətlərində (zərərlərində) pay |
| 9 |
|
|
Mənfəət vergisi |
| 90 |
|
|
Mənfəət vergisi |
|
|
901 |
|
Cari mənfəət vergisi üzrə xərclər |
|
|
902 |
|
Təxirə salınmış mənfəət vergisi üzrə xərclər |
Fəsil 6. Hesablar Planında Bölmə 1. “Uzunmüddətli aktivlər”ə daxil olan hesablar
10 Uzunmüddətli aktivlər
10.1. “Uzunmüddətli aktivlər” bölməsi mühasibat uçotu subyekti tərəfindən nəzarət edilən və gələcəkdə iqtisadi səmərənin əldə edilməsi gözlənilən istehsal, iş və xidmət prosesində bir ildən artıq müddətə istifadəsi müəyyən olunan aktivlər barədə məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu bölmə aşağıdakı maddələrdən ibarətdir:
10.1.1. 10 - “Qeyri-maddi aktivlər”;
10.1.2. 11 - “Torpaq, tikili və avadanlıqlar”;
10.1.3. 12 - "İnvestisiya mülkiyyəti”;
10.1.4. 13 - “Bioloji aktivlər”;
10.1.5. 14 - “Təbii sərvətlər”;
10.1.6. 15 - “İştirak payı metodu ilə uçota alınmış investisiyalar”;
10.1.7. 16 - “Təxirə salınmış vergi aktivləri”;
10.1.8. 17 - “Uzunmüddətli debitor borcları”;
10.1.9. 18 - "Sair uzunmüddətli maliyyə aktivləri”;
10.1.10. 19 - “Sair uzunmüddətli aktivlər”.
11. Qeyri-maddi aktivlərin uçotu
11.1. Qeyri-maddi aktivlərin uçotu Hesablar Planının 10-cu maddəsində əks etdirilir. Bu maddədə uzun müddət istifadə edilən, fiziki formaya malik olmayan və müəyyən edilə bilən digər qeyri-pul (qeyri-monetar) aktivlərlə bağlı ümumiləşdirilmiş məlumatlar təqdim olunur. Tanınma meyarına uyğun olaraq qeyri-maddi aktivlər kimi tanınan aktivlər ilkin olaraq ilkin dəyəri əsasında uçota alınır. Bu maddə aşağıdakı hesablardan ibarətdir:
11.1.1. 101 №li “Qeyri-maddi aktivlərin dəyəri”;
11.1.2. 102 №li “Qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri”;
11.1.3. 103 №li “Qeyri-maddi aktivlərlə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması”.
11.2. 101 №li “Qeyri-maddi aktivlər” hesabında mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üzrə uzun müddət istifadə edilən təcrübə-konstruktor işləri, proqram təminatı, patentlər, müəllif hüquqları, lisenziyalar, ticarət markaları və digər qeyri-maddi aktivlərin hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatlar əks etdirilir. Qeyri-maddi aktivlər ilkin olaraq qiymətləndirilməsi ilkin dəyəri əsasında aparılır.
11.3. 101 №li “Qeyri-maddi aktivlərin dəyəri” hesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açılır:
11.3.1. 101-1 “Təcrübə-konstruktor işlərinin dəyəri”;
11.3.2. 101-2 “Ticarət markalarının dəyəri”;
11.3.3. 101-3 “Proqram təminatının dəyəri”;
11.3.4. 101-4 “Patentlərin dəyəri”;
11.3.5. 101-5 “Müəllif hüquqlarının dəyəri”;
11.3.6. 101-6 “Lisenziyaların dəyəri”;
11.3.7. 101-7 “Qudvilin dəyəri”;
11.3.8. 101-8 “Digər qeyri-maddi aktivlərin dəyəri”.
11.4. 101-1 №li “Təcrübə-konstruktor işlərinin dəyəri” subhesabında təcrübə-konstruktor işləri üzrə yaradılmış qeyri-maddi aktivlərin dəyəri əks etdirilir.
11.5. 101-2 №li “Ticarət markalarının dəyəri” subhesabında mühasibat uçotu subyektinin malik olduğu ticarət markalarının dəyəri əks etdirilir.
11.6. 101-3 №li “Proqram təminatının dəyəri” subhesabında mühasibat uçotu subyektinin mülkiyyətində olan əldə edilmiş və ya yaradılmış proqram təminatlarının dəyəri əks etdirilir.
11.7. 101-4 №li “Patentlərin dəyəri” subhesabında mühasibat uçotu subyektinin sahib olduğu patentlərin dəyəri əks etdirilir.
11.8. 101-5 №li “Müəllif hüquqlarının dəyəri” subhesabında mühasibat uçotu subyektinin malik olduğu müəllif hüquqlarının dəyəri uçota alınır.
11.9. 101-6 №li “Lisenziyaların dəyəri” subhesabında mühasibat uçotu subyektinin əldə etdiyi lisenziyaların dəyəri əks etdirilir.
11.10. 101-7 №li “Qudvilin dəyəri” subhesabında mühasibat uçotu subyektlərinin birləşdirilməsi nəticəsində yaranan qudvilin dəyəri əks etdirilir.
11.11. 101-8 №li “Digər qeyri-maddi aktivlərin dəyəri” subhesabında 101-1-ci-101-7-ci subhesablarda göstərilməyən digər qeyri-maddi aktivlərin dəyəri uçota alınır.
11.12. 102 №li “Qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri” hesabında mühasibat uçotu subyektinin mülkiyyətində olan qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya məbləğlərinin və qiymətdəndüşmə zərərlərinin hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatların uçotu aparılır.
11.13. 102 №li “Qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri” hesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açılır:
11.13.1. 102-1 №li “Qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya”;
11.13.2. 102-2 №li “Qeyri-maddi aktivlər üzrə qiymətdən düşmə zərərləri”.
11.14. 102-1 №li “Qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya” subhesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açılır:
11.14.1. 102-1-1 №li “Təcrübə-konstruktor işləri üzrə yığılmış amortizasiya”;
11.14.2. 102-1-2 “Ticarət markaları üzrə yığılmış amortizasiya”;
11.14.3. 102-1-3 №li “Proqram təminatı üzrə yığılmış amortizasiya”;
11.14.4. 102-1-4 №li “Patentlər üzrə yığılmış amortizasiya”;
11.14.5. 102-1-5 №li “Müəllif hüquqları üzrə yığılmış amortizasiya”;
11.14.6. 102-1-6 №li “Lisenziyalar üzrə yığılmış amortizasiya”;
11.14.7. 102-1-7 №li “Digər qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya”.
11.15. 102-2 №li “Qeyri-maddi aktivlər üzrə qiymətdən düşmə zərərləri” subhesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açılır:
11.15.1. 102-2-1 №li “Təcrübə-konstruktor işləri üzrə qiymətdən düşmə zərərləri”;
11.15.2. 102-2-2 №li “Ticarət markaları üzrə qiymətdən düşmə zərərləri”;
11.15.3. 102-2-3 №li “Proqram təminatı üzrə qiymətdən düşmə zərərləri”;
11.15.4. 102-2-4 №li “Patentlər üzrə qiymətdən düşmə zərərləri”;
11.15.5. 102-2-5 №li “Müəllif hüquqları üzrə qiymətdən düşmə zərərləri”;
11.15.6. 102-2-6 №li “Lisenziyalar üzrə qiymətdən düşmə zərərləri”;
11.15.7. 102-2-7 №li “Qudvilin qiymətdən düşmə zərərləri”;
11.15.8. 102-2-8 №li “Digər qeyri-maddi aktivlər üzrə qiymətdən düşmə zərərləri”.
11.16. 103 №li “Qeyri-maddi aktivlərlə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabında qeyri-maddi aktivlər üzrə kapitallaşdırılmış məsrəflərin hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatların uçotu aparılır.
11.17. 103 №li “Qeyri-maddi aktivlərlə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açılır:
11.17.1. 103-1 №li “Təcrübə-konstruktor işləri ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması”;
11.17.2. 103-2 №li “Ticarət markaları ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması”;
11.17.3. 103-3 №li “Proqram təminatı ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması”;
11.17.4. 103-4 №li “Patentlərlə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması”;
11.17.5. 103-5 №li “Müəllif hüquqları ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması”;
11.17.6. 103-6 №li “Lisenziyalarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması”;
11.17.7. 103-7 “Digər qeyri-maddi aktivlər ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması”.
11.18. Qeyri-maddi aktivlər aşağıda göstərilən maliyyə-təsərrüfat əməliyyatları nəticəsində aktiv kimi tanınır:
11.18.1. ayrıca əldə edildikdə (alındıqda);
11.18.2. mühasibat uçotu subyektləriın fəaliyyətlərinin birləşdirilməsi nəticəsində əldə edildikdə;
11.18.3. hökumət subsidiyası hesabına əldə edildikdə;
11.18.4. aktivlərin mübadiləsi nəticəsində əldə edildikdə;
11.18.5. daxili imkanlar hesabına yaradıldıqda.
11.19. Ayrıca əldə edilmiş (alınmış) qeyri-maddi aktivlərin ilkin dəyəri onun alış qiymətindən satış endirimləri çıxıldıqdan sonra gömrük idxal rüsumları və alışla bağlı bərpa edilməyən (əvəzləşdirilməyən) vergilər də daxil оlmaqla, aktivdən məqsədyönlü istifadə edilməsi üçün lazımi vəziyyətə gətirilməsinə çəkilən birbaşa məsrəflərdən ibarətdir. Bu zaman aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
11.19.1. qeyri-maddi aktivlərin dəyərinə 103 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 244, 302, 431, 432, 434, 435, 521, 523, 531, 532, 537, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.19.2. əldə edilmiş qeyri-maddi aktivlərlə əlaqədar əlavə dəyər vergisinin hesablanması üzrə 241-1 №li subhesabın debeti və 244, 431, 432, 435, 531, 532, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.19.3. əldə edilmiş qeyri-maddi aktivlər üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirildikdə 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
11.19.4. qeyri-maddi aktivlər üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirilməyən hallarda 103 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə.
11.20. Qeyri-maddi aktivlərin mühasibat uçotu subyektləriın fəaliyyətlərinin birləşdirilməsi nəticəsində əldə edilməsi:
11.20.1. qeyri-maddi aktiv mühasibat uçotu subyektlərinin birləşdirilməsi zamanı alınıbsa, əldə etmə tarixində həmin qeyri-maddi aktivin ilkin dəyəri onun ədalətli dəyərini əks etdirir;
11.20.2. birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarını hazırlayarkən mühasibat uçotu subyekti analoji aktiv, öhdəlik, kapital, gəlir və xərc maddələrini sətirbəsətir toplamaqla əsas mühasibat uçotu subyektinin və onun törəmə cəmiyyətlərinin maliyyə hesabatlarını birləşdirir. Birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarında qrup haqqında maliyyə məlumatlarının vahid iqtisadi subyekt kimi təqdim edilməsi üçün aşağıdakı addımlar atılmalıdır:
11.20.2.1. əsas müəssisənin hər bir törəmə müəssisəyə qoyduğu investisiyanın balans dəyəri və əsas müəssisənin hər bir törəmə müəssisənin kapitalındakı payı ləğv edilir;
11.20.2.2. birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) törəmə müəssisələrin hesabat dövrü üzrə mənfəət və ya zərərində nəzarət hüququ olmayan payı (azlıqların payı) müəyyənləşdirilir;
11.20.2.3. birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) törəmə müəssisələrin xalis aktivlərindəki azlıqların payı əsas müəssisənin onlarda olan səhmdar payından ayrıca olaraq müəyyənləşdirilir. Xalis aktivlərdəki nəzarət hüququ olmayan payı aşağıdakılardan ibarətdir:
11.20.2.3.1. ilkin birləşmə tarixində hesablanmış həmin nəzarət hüququ olmayan payı;
11.20.2.3.2. birləşmə tarixindən etibarən nəzarət hüququ olmayan payının kapitalda dəyişikliklər üzrə payı;
11.20.3. investisiya qoyuluşu ilə mühasibat uçotu subyektinin xalis aktivlərinin dəyəri arasındakı müsbət fərq qudvil kimi uçota alınır;
11.20.4. investisiya qoyuluşu ilə mühasibat uçotu subyektinin xalis aktivlərinin dəyəri arasındakı mənfi fərq Mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabatda əks etdirilir.
11.21. Qeyri-maddi aktivlərin hökumət subsidiyası hesabına (əvəzsiz) əldə edilməsi:
11.21.1. hökumət mühasibat uçotu subyektinin aktivlərinə hava limanında enmə hüquqları, radio və televiziya stansiyalarının fəaliyyəti üçün lisenziyalar, ixrac lisenziyaları və ya digər məhdud resurslardan istifadə hüquqları kimi köçürmələr və ya ayırmalar etdiyi hallarda, bu qeyri-maddi aktivlər hökumət subsidiyaları hesabına əvəzsiz və ya nominal ödənişlə alınmış hesab edilir. Mühasibat uçotu subyekti qeyri-maddi aktivi və qrantı ilk olaraq ədalətli dəyərlə tanımaq seçiminə malikdir. Əgər mühasibat uçotu subyekti aktivi ilk olaraq ədalətli dəyərlə tanımazsa, bu halda mühasibat uçotu subyekti aktivi nominal dəyəri və aktivin nəzərdə tutulan istifadəyə hazır vəziyyətə gətirilməsi üçün çəkilən bilavasitə aidiyyəti xərclər məbləğində tanıyır.
11.22. Bir və ya bir neçə adda qeyri-maddi aktivlər qeyri-monetar aktivin və ya aktivlərin və ya monetar və qeyri-monetar aktivlərdən ibarət olan aktivlərin mübadiləsi hesabına alındıqda, aşağıdakı hallar istisna olmaqla belə qeyri-maddi aktivlərin ilkin dəyəri ədalətli dəyərlə qiymətləndirilir:
11.22.1. mübadilə əməliyyatı kommersiya məzmunlu olmadıqda;
11.22.2. alınmış (və ya verilmiş) aktivin və ya aktivlərin ədalətli dəyərinin etibarlı əsasda müəyyənləşdirilməsi mümkün olmadıqda.
11.23. Mübadilə nəticəsində əldə edilmiş qeyri-maddi aktivin ədalətli dəyərini müəyyən etmək mümkün olmadığı hallarda, onun dəyəri təhvil verilmiş aktivin (aktivlərin) ədalətli dəyəri ilə qiymətləndirilir. Təhvil verilmiş aktivin (aktivlərin) ədalətli dəyərini müəyyən etmək mümkün olmadığı hallarda əldə edilmiş qeyri-maddi aktivin dəyəri təhvil verilmiş aktivin (aktivlərin) balans dəyəri ilə qiymətləndirilir.
11.24. Mübadilə nəticəsində əldə edilmiş qeyri-maddi aktivlərlə əlaqədar aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
11.24.1. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş qeyri-maddi aktivlərin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi üçün 103 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 431, 432, 433, 435, 531, 532, 535, 536, 538 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.24.2. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş qeyri-maddi aktivlərlə əlaqədar əlavə dəyər vergisinin hesablanması üzrə 241-1 №li subhesabın debeti və 431, 432, 433, 435, 531, 532, 535, 536, 538 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.24.3. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş qeyri-maddi aktivlər üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirildikdə 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
11.24.4. mübadilə edilmiş aktivlər üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirilməyən hallarda 113 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
11.24.5. əldə edilmiş qeyri-maddi aktivlərin mübadiləsi məqsədi ilə təqdim edilən aktivlərin dəyərinə 171, 172, 174, 175, 177, 211, 212, 214, 215, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 601, 611 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.24.6. əldə edilmiş qeyri-maddi aktivlərin mübadiləsi məqsədi ilə təqdim edilən aktivlərə görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 171, 172, 174, 175, 177, 211, 212, 214, 215, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.24.7. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş qeyri-maddi aktivlər üzrə yaranmış kreditor borc məbləğləri mübadilə məqsədi ilə təqdim edilmiş aktivlərin dəyərinə görə yaranan debitor borc məbləğləri ilə əvəzləşdirildikdə 431, 432, 433, 435, 531, 532, 535, 536, 538 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 171, 172, 174, 175, 177, 211, 212, 214, 215, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
11.25. Mübadilə üçün verilmiş aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya məbləği olduğu hallarda həmin amortizasiya məbləği mübadilə üçün verilmiş aktivin ilkin dəyərindən çıxılır.
11.26. Mühasibat uçotu subyektinin daxili imkanları hesabına yaradılmış qeyri-maddi aktivlərin tanınma meyarlarına cavab verdiklərini qiymətləndirmək məqsədi ilə mühasibat uçotu subyekti aktivin yaradılmasını tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri mərhələlərinə bölür. Əgər mühasibat uçotu subyekti qeyri-maddi aktivi yaratmaq üçün daxili layihənin tədqiqat mərhələsini təcrübə-konstruktor işləri mərhələsindən fərqləndirə bilmirsə, bu zaman mühasibat uçotu subyekti bu layihə üzrə məsrəfləri yalnız tədqiqat mərhələsi zamanı yaranmış məsrəflər kimi uçota alır.
11.27. Tədqiqat mərhələsi üzrə (və ya daxili layihənin tədqiqat mərhələsindən) qeyri-maddi aktiv yaranmır. Bu zaman tədqiqat mərhələsi üzrə məsrəflər (və yaxud daxili layihənin tədqiqat mərhələsi zamanı yaranmış məsrəflər) yarandığı andan etibarən hesabat dövrünün xərcləri kimi uçotda əks etdirilir. Belə ki, 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 102, 112, 201, 204, 207, 241-1, 244, 432, 434, 435, 521, 522, 523, 531, 532, 533, 537, 538 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
11.28. Təcrübə-konstruktor işləri zamanı yaranmış qeyri-maddi aktivlər (və yaxud daxili layihənin təcrübə-konstruktor işləri mərhələsi çərçivəsində yaranmış qeyri-maddi aktivlər) üzrə məsrəflər qeyri-maddi aktivlərin kapitallaşdırılması kimi uçotda əks etdirilir. Bu zaman 103 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 102, 112, 201, 204, 207, 241-1, 244, 431, 432, 434, 435, 521, 522, 523, 531, 532, 533, 537, 538 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
11.29. Əldə edilmiş qeyri-maddi aktivlər istifadəyə verildikdə 101 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 103 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
11.30. Qeyri-maddi aktivlər əvəzsiz olaraq alındıqda 101 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində göstərilir. Qeyri-maddi aktivlər satış məqsədi ilə saxlanılan digər aktivlərə keçirildikdə 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 101 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Eyni zamanda 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti ilə müxabirləşir. Satış məqsədi ilə saxlanılan qeyri-maddi aktivlərin satılması və ya əvəzsiz verilməsi ilə bağlı xərclər 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Satılmış qeyri-maddi aktivlər üçün hesablanmış gəlirlər 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Həmin gəlirlər üzrə 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir. Satılmış, əvəzsiz verilmiş və silinmiş qeyri-maddi aktivlər üzrə hesablanmış xərclər 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı aparılır.
11.31. Aktiv kimi tanındıqdan sonra qeyri-maddi aktivlər üzrə mühasibat uçotu subyekti tərəfindən ilkin dəyər modeli tətbiq edildikdə ilkin dəyərlə uçota alınmış qeyri-maddi aktivlər üzrə amortizasiya hesablanılır və hər bir hesabat dövrünün sonunda onların qiymətdən düşə biləcək hər hansı göstəricisinin olub-olmaması qiymətləndirilir. Əgər belə göstərici mövcuddursa, qiymətdəndüşmə zərərləri hesablanılır. Bu zaman qeyri-maddi aktivlər üzrə hesablanmış amortizasiya məbləğləri 202, 203, 711, 721, 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Yığılmış qiymətdəndüşmə zərərinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışları verilir. Hesablanmış amortizasiya məsrəfləri xərcə aid edildikdə 701 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 202, 203 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində, hazır məhsulun maya dəyərinə aid edildikdə isə 204 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 202, 203 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Hesablanmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri üzrə xərclərə 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 701, 711, 721, 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
11.32. Aktiv kimi tanındıqdan sonra qeyri-maddi aktivlər üzrə mühasibat uçotu subyekti tərəfindən yenidən qiymətləndirmə modeli tətbiq edildikdə, onlar ədalətli dəyəri olan yenidən qiymətləndirmə dəyəri ilə uçotda əks etdirilirlər. Hesabat dövrünün sonuna qeyri-maddi aktivlərin balans dəyərinin onların ədalətli dəyərindən kəskin fərqlənməməsi üçün kifayət qədər müntəzəm şəkildə bu aktivlər üzrə yenidən qiymətləndirmə həyata keçirilir. Qeyri-maddi aktivlərin yenidən qiymətləndirilməsi nəticəsində onun balans dəyəri ya azalır, ya da artır.
11.33. Yenidən qiymətləndirmə nəticəsində aktivin balans dəyəri artarsa, o zaman bu artım yenidən qiymətləndirmə artımı başlığı altında birbaşa olaraq kapital ehtiyatlarında yenidən qiymətləndirmə üzrə ehtiyat kimi uçota alınır. Bu zaman qeyri-maddi aktivin balans dəyəri onun yenidən qiymətləndirmə dəyərinə çatdırılmalıdır. Yenidən qiymətləndirmə tarixinə aktiv aşağıdakı üsullardan biri ilə uçota alınır:
11.33.1. yığılmış amortizasiyanın sıfıra bərabər edilməsi üsulu;
11.33.2. aktivin ilkin dəyərinin və yığılmış amortizasiya məbləğinin proporsional şəkildə düzəldilməsi üsulu.
11.34. Yığılmış amortizasiyanın sıfıra bərabər edilməsi üsulunun tətbiqi zamanı aşağıdakı müxabirləşmələr verilir:
11.34.1. yığılmış amortizasiyanın aktivin ilkin dəyərilə müxabirləşərək sıfıra bərabər edilməsi məqsədi ilə 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 101 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.34.2. yenidən qiymətləndirmə nəticəsində aktivin balans dəyərinin artımına 101 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 331 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
11.35. Aktivin ilkin dəyərinin və yığılmış amortizasiya məbləğinin proporsional şəkildə düzəldilməsi üsulunun tətbiqi zamanı onun ilkin dəyəri xalis balans dəyərinin yenidən qiymətləndirilməsinə uyğun şəkildə dəyişdirilir. İlkin dəyər bazar qiymətinə istinadən və ya xalis balans dəyərinin dəyişikliyi qədər proporsional şəkildə düzəldilir. Yenidən qiymətləndirmə tarixinə yığılmış amortizasiya elə şəkildə düzəldilməlidir ki, o bütün yığılmış qiymətdən düşmə zərərlərini nəzərə almaqla ilkin dəyərlə xalis balans dəyəri arasında fərqə bərabər olsun. Bu halda aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
11.35.1. yenidən qiymətləndirmə nəticəsində aktivin balans dəyərinin artımına 101 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 331 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.35.2. yığılmış qiymətdəndüşmə zərərləri nəzərə alınmaqla, yığılmış amortizasiya üzrə düzəlişə 101 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
11.36. Yenidən qiymətləndirilmə nəticəsində qeyri-maddi aktivin balans dəyəri azaldıqda, azalma məbləğinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir. Bu zaman 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
11.37. Əvvəlki yenidən qiymətləndirmələr nəticəsində yaranmış artımlar kapital ehtiyatlarında əks etdirilmişdirsə, sonrakı qiymətdəndüşmə zərərləri həmin artım məbləği qədər sair kapital ehtiyatının azalmasına aid edilir, qalan məbləğ isə mənfəət və zərərə aid edilir. Keçmiş illərin artımları həddində məbləğə 331 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 101 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir. Qalan məbləğə isə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
11.38. Əvvəlki yenidən qiymətləndirmələr nəticəsində yaranmış qiymətdəndüşmə zərərləri Mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabatda əks etdirilmişdirsə, sonrakı artımlar Mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabatda bu qiymətdəndüşmə zərərləri qədər sair əməliyyat gəlirlərinə, keçmiş illərin qiymətdəndüşmə zərərlərindən artıq olan məbləğ isə yenidən qiymətləndirmə üzrə ehtiyat hesabına aid edilir. Bu zaman aşağıdakı kimi müxabirləşmələr verilir:
11.38.1. Əvvəlki dövr üzrə yenidən qiymətləndirmə nəticəsində yaranmış qiymətdəndüşmə zərəri həddində məbləğə 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.38.2. keçmiş illərin qiymətdəndüşmə zərərlərindən artıq olan məbləğə isə 101 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 331 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə və ya 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 331 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.38.3. yığılmış amortizasiya məbləğinin sıfırlaşdırılması üçün isə 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 101 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
11.39. Qeyri-maddi aktivlər faydalı istifadə müddətinə əsasən müəyyən və ya qeyri-müəyyən faydalı istifadə müddətinə malik olurlar.
11.40. Müəyyən faydalı istifadə müddətinə malik olan qeyri-maddi aktivlərin amortizasiya olunan dəyəri onun faydalı istifadə müddəti üzrə müntəzəm bölüşdürülür. Bu zaman faydalı istifadə müddətinə uyğun olaraq 103, 113, 202, 203, 331, 342, 711, 721, 731 №li hesablarının müvafiq subhesablarının debeti və 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
11.41. Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiya üzrə uçot qiymətləndirmələrində aparılan dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq əvvəlki dövrlərdə artıq hesablanmış amortizasiya məbləğinə 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 342 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
11.42. Qeyri-müəyyən faydalı istifadə müddətinə malik olan qeyri-maddi aktivlərə amortizasiya hesablanılmır.
11.43. Mühasibat uçotu subyekti qeyri-maddi aktivin bərpa dəyərini onun balans dəyəri ilə müqayisə etməklə, faydalı istifadə müddəti qeyri-müəyyən olan qeyri-maddi aktivin qiymətdən düşməsini hesabat dövrünün sonunda və qeyri-maddi aktivin istənilən an qiymətdən düşmə ehtimalı mövcud olduqda yoxlamalıdır. Qeyri-maddi aktiv qiymətdən düşdükdə, qiymətdəndüşmə məbləğinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir. Bu zaman amortizasiya olunmayan qeyri-maddi aktivin faydalı istifadə müddətinə yenidən baxılmalıdır.
11.44. Qeyri-maddi aktivin faydalı istifadə müddətinin qeyri-müəyyən müddətdən məhdud müddətə dəyişildiyi halda, mühasibat uçotu subyekti aktivin müəyyənləşdirilən bərpa dəyəri ilə onun balans dəyərini müqayisə edərək aktivin qiymətdən düşməsini yoxlayır və balans dəyərinin bərpa dəyərindən artıq olduğu hər hansı məbləği qiymətdən düşmə zərəri kimi 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirir.
11.45. Qeyri-maddi aktivlər maliyyə icarəsinə verildikdə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
11.45.1. maliyyə icarəsinə verilmiş aktivin ilkin dəyərinə 174, 214 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 101 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.45.2. maliyyə icarəsinə verilmiş aktivə hesablanmış amortizasiya məbləğinə, habelə qiymətdəndüşmə zərərinə 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 174, 214 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
11.46. Qeyri-maddi aktivin xaricolması (silinməsi, satılması və əvəzsiz verilməsi) zamanı və ya onun istifadəsindən, habelə xaricolmasından hər hansı gələcək iqtisadi səmərənin daxil olması gözlənilmədikdə həmin aktivin tanınması dayandırılır. Bu zaman yaranan gəlirlər, yaxud zərərlər xaricolmadan yaranan xalis daxilolmalar (əgər mövcuddursa) ilə aktivin balans dəyəri arasındakı fərq kimi müəyyən edilir və Mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabatda təqdim olunur. Qeyri-maddi aktivin xaricolması zamanı 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 101 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, həmçinin 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir. Silinmiş, satılmış və əvəzsiz verilmiş qeyri-maddi aktivlər üzrə zərər 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir.
11.47. Mühasibat uçotu subyektinin qeyri-maddi aktivlərinin əskik gəlməsi zamanı əskikgəlmələr səbəbləri və təqsirkar şəxslər müəyyənləşdirilməklə onların məbləğləri (əskikgəlmələr müəyyən edildiyi vaxtda bazar qiymətləri ilə) təqsirkar şəxslərin hesabına aid edilməklə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
11.47.1. bazar qiyməti məbləğinə 217 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.47.2. həmin qeyri-maddi aktivlərin bazar qiyməti məbləğinə görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.47.3. qeyri-maddi aktivlərin ilkin dəyərinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 101, 103 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə, onların yığılmış amortizasiya məbləğləri və qiymətdəndüşmə zərərləri mövcud olduqda 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.47.4. qeyri-maddi aktivlərin balans dəyəri bazar qiymətindən yuxarı olduqda, balans dəyəri ilə bazar qiyməti arasındakı fərq məbləğinə görə hesablanmış əlavə dəyər vergisinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
11.48. Mühasibat uçotu subyektinin qeyri-maddi aktivlərinin əskik gəlməsi zamanı müvafiq təqsirkar şəxslərin müəyyən edilməsi mümkün olmayan hallarda, bu əskikgəlmələr mühasibat uçotu subyektinin xərcinə aid edilməklə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 101, 103 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Həmin qeyri-maddi aktivlərin yığılmış amortizasiya məbləğləri və qiymətdəndüşmə zərərləri mövcud olduqda 102 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
11.49. Əskik gəlmiş qeyri-maddi aktivlərin balans dəyəri üzrə həmin aktivlərin əldə edilməsi zamanı hesablanmış əlavə dəyər vergisi məbləğinə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
11.49.1. əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirilməyən hallarda 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
11.49.2. əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirilən hallarda 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
11.50. Mühasibat uçotu subyektinin qeyri-maddi aktivləri üzrə artıqgəlmələr istismarda olduğu yerdə maddi məsul şəxsin hesabına mədaxil edilir və onların məbləğləri mühasibat uçotu subyektinin gəlirinə aid edilməklə 101, 103 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir.
11.51. Qeyri-maddi aktivlər maliyyə icarəsi ilə əldə edildikdə onun ədalətli dəyərinə bərabər olan məbləği, yaxud, əgər bu məbləğ aşağıdırsa, minimal icarə ödənişlərinin hər birinin icarə şərtlərinin qəbul edilməsi tarixində müəyyən edilmiş diskontlaşdırılmış dəyəri 101 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 406, 535 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində, bu aktivlərlə bağlı hər hansı dolayı xərclər 101 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 435, 445, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir.
11.52. Qeyri-maddi aktivlər tanındıqdan sonra ona əlavə edilməsi, müəyyən hissəsinin dəyişdirilməsi və ya onun lazımi işlək vəziyyətə gətirilməsi ilə bağlı xidmətlərə görə yaranan məsrəflər üzrə aşağıdakı mühasibat yzılışları verilir:
11.52.1. məsrəflərin dəyərinə 103 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 302, 431, 432, 434, 435, 521, 523, 531, 532, 537, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.52.2. həmin məsrəflərlə əlaqədar əlavə dəyər vergisinin hesablanması üzrə 241-1 №li subhesabın debeti və 431, 432, 435, 531, 532, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.52.3. bu məsrəflər üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirildikdə 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
11.52.4. əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirilməyən hallarda 103 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə.
11.53. Səhmlərin buraxılması ilə mühasibat uçotu subyekti tərəfindən qeyri-maddi aktivlərin əldə edilməsinə (nizamnamə kapitalı kimi qeyri-maddi aktivlərin pay kimi qoyulmasına) aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir.
11.53.1. səhmlərin buraxılmasına 302 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 301 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
11.53.2. qeyri-maddi aktivlərin əldə edilməsinə 101, 103 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 302 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
12. Torpaq, tikili və avadanlıqların uçotu
12.1. Torpaq, tikili və avadanlıqların uçotu Hesablar Planının 11-ci maddəsində əks etdirilir. Bu maddədə istifadə müddəti bir ildən artıq olan və istehsalda və ya mal-materialların çatdırılmasında, xidmətlərin göstərilməsində, habelə inzibati məqsədlər üçün istifadə edilməsi və digər tərəflərə icarəyə verilməsi üçün nəzərdə tutulan maddi aktivlərlə bağlı ümumiləşdirilmiş məlumatlar təqdim olunur. Torpaq, tikili və avadanlıqların tanınma meyarına cavab verən aktivlər ilkin olaraq ilkin dəyəri ilə uçota alınır. Bu maddə aşağıdakı hesablardan ibarətdir:
12.1.1. 111 №li “Torpaq, tikili və avadanlıqların dəyəri”;
12.1.2. 112 №li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri”;
12.1.3. 113 №li “Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması”.
12.2. 111 №li “Torpaq, tikili və avadanlıqların dəyəri” hesabında mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üzrə istifadə edilən torpaq, tikili və avadanlıqların hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatlar əks etdirilir. Torpaq, tikili və avadanlıqlar ilkin olaraq ilkin dəyəri əsasında qiymətləndirilir.
12.3. 111 №li “Torpaq, tikili və avadanlıqların dəyəri” hesabına aşağıdakı subhesablar açılır:
12.3.1. 111-1 “Torpağın dəyəri”;
12.3.2. 111-2 “Tikililərin dəyəri”;
12.3.3. 111-3 “Maşın və avadanlıqların dəyəri”;
12.3.4. 111-4 “Nəqliyyat vasitələrinin dəyəri”;
12.3.5. 111-5 “Digər torpaq, tikili və avadanlıqların dəyəri”.
12.4. 111-1 “Torpağın dəyəri” subhesabında mühasibat uçotu subyektinin mülkiyyətində olan torpaq sahələrinin dəyəri əks etdirilir.
12.5. 111-2 “Tikililərin dəyəri” subhesabında mühasibat uçotu subyektinin mülkiyyətində olan tikililərin (binalar və onların struktur komponentləri, qurğular (tikililər) və onların struktur komponentləri, ötürücü qurğular və onların struktur komponentlərinin) dəyəri əks etdirilir.
12.6. 111-3 “Maşın və avadanlıqların dəyəri” subhesabında mühasibat uçotu subyektinin sahib olduğu, habelə istehsal və xidmət prosesində iştirak edən bütün növ maşın və avadanlıqlarının dəyəri əks etdirilir.
12.7. 111-4 “Nəqliyyat vasitələrinin dəyəri” subhesabında mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar əldə edilmiş hava nəqliyyatı vasitələrinin, dəmiryol nəqliyyatı vasitələrinin, su nəqliyyatı vasitələrinin, xidmət nəqliyyatlarının, istehsalat nəqliyyatlarının, avtomobil nəqliyyatlarının və idman nəqliyyatlarının dəyəri uçota alınır.
12.8. 111-5 “Digər torpaq, tikili və avadanlıqlarının dəyəri” subhesabında mühasibat uçotu subyektinin sahib olduğu, habelə istehsal və xidmət prosesində iştirak edən digər torpaq, tikili və avadanlıqların dəyəri əks etdirilir.
12.9. 112 №li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri” hesabında mühasibat uçotu subyektinin mülkiyyətində olan torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə amortizasiya məbləğlərinin və qiymətdən düşmə zərərlərinin hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatların uçotu aparılır.
12.10. 112 №li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri” hesabına aşağıdakı subhesablar açılır:
12.10.1. 112-1 №li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya”;
12.10.1.1. 112-1-1 №li “Torpaq üzrə yığılmış amortizasiya”;
12.10.1.2. 112-1-2 №li “Tikililər üzrə yığılmış amortizasiya”;
12.10.1.3. 112-1-3 №li “Maşın və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya”;
12.10.1.4. 112-1-4 №li “Nəqliyyat vasitələri üzrə yığılmış amortizasiya”;
12.10.1.5. 112-1-5 №li “Digər torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya”;
12.10.2. 112-2 №li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri”;
12.10.2.1. 112-2-1 №li “Torpaq üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri”;
12.10.2.2. 112-2-2 №li “Tikililər üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri”;
12.10.2.3. 112-2-3 №li “Maşın və avadanlıqlar üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri”;
12.10.2.4. 112-2-4 №li “Nəqliyyat vasitələri üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri”;
12.10.2.5. 112-2-5 №li “Digər torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri”.
12.11. 113 №li “Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabında torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə kapitallaşdırılmış məsrəflərin hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatların uçotu aparılır.
12.12. 113 №li “Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açılır:
12.12.1. 113-1 №li “Təyinatı üzrə istismar edilməsi üçün əlavə məsrəflər tələb edən torpaq, tikili və avadanlıqlar”;
12.12.2. 113-2 №li “Təyinatı üzrə istismara hazır olan torpaq, tikili və avadanlıqlar”;
12.12.3. 113-3 №li “Tikilməkdə (istehsalatda) olan torpaq, tikili və avadanlıqlar”.
12.13. Torpaq, tikili və avadanlıqların ilkin dəyəri onun alış qiymətindən satış endirimləri çıxıldıqdan sonra gömrük idxal rüsumları və alışla bağlı bərpa edilməyən (əvəzləşdirilməyən) vergilər də daxil оlmaqla, ümumi sərf edilən məsrəflərdən, aktivdən mühasibat uçotu subyektinin rəhbərliyi tərəfindən müəyyən edilmiş tərzdə istifadə edilməsi üçün onun lazımi istismar yerinə və vəziyyətə gətirilməsinə çəkilən bütün birbaşa məsrəflərdən, obyektin alınması zamanı və ya onun ehtiyatlar yaratmaq məqsədi ilə deyil, digər məqsədlər üçün müəyyən müddət ərzində istifadə edilməsi nəticəsində demontajı və ləğvi, habelə onun yerləşdiyi sahənin bərpası kimi işlərin görülməsi üzrə mühasibat uçotu subyektinin öz üzərinə götürdüyü öhdəlik ilə əlaqədar çəkiləcək məsrəflərin ilkin smeta həcmindən ibarətdir.
12.14. Torpaq, tikili və avadanlıqlar alış nəticəsində və ya podrat üsulu ilə əldə edildikdə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
12.14.1. Torpaq, tikili və avadanlıqların dəyərinə 113 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 244, 431, 432, 433, 435, 521, 523, 531, 532, 536, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.14.2. əldə edilmiş torpaq, tikili və avadanlıqlarla əlaqədar əlavə dəyər vergisinin hesablanması üzrə 241-1 №li subhesabın debeti və 244, 431, 432, 433, 435, 531, 532, 536, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.14.3. əldə edilmiş torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirildikdə 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
12.14.4. həmin aktivlər üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirilməyən hallarda 113 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə.
12.15. Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə birbaşa məsrəflərə aşağıdakılar aiddir:
12.15.1. bilavasitə torpaq, tikili və avadanlıq obyektlərinin əldə olunması və inşa edilməsi üzrə işçilərin mükafatlandırılması;
12.15.2. ərazinin hazırlanması üzrə məsrəflər;
12.15.3. çatdırılma və boşaldılma məsrəfləri;
12.15.4. inşa edilmə və montaj məsrəfləri;
12.15.5. yerləşdiyi əraziyə və istismara hazır vəziyyətə gətirilməsi zamanı istehsal olunan hər hansı obyektlərin satışından əldə olunan xalis mədaxilin çıxılması şərti ilə, bu obyektin düzgün işləyib-işləməməsini yoxlamaq məqsədi ilə sınaq əməliyyatları üzrə məsrəflər;
12.15.6. peşəkar xidmətlərə görə mükafatlar və bu kimi digər məsrəflər.
12.16. Torpaq, tikili və avadanlıqlar hökumət subsidiyaları hesabına əvəzsiz və ya nominal ödənişlə alındıqda mühasibat uçotu subyekti həmin torpaq, tikili və avadanlıqları ilk olaraq ədalətli dəyərlə tanımaq seçiminə malikdir. Əgər mühasibat uçotu subyekti həmin aktivi ilk olaraq ədalətli dəyərlə tanımazsa, bu halda mühasibat uçotu subyekti aktivi nominal dəyəri və aktivin nəzərdə tutulan istifadəyə hazır vəziyyətə gətirilməsi üçün çəkilən bilavasitə aidiyyəti xərclər məbləğində tanıyır.
12.17. Bir və ya bir neçə adda torpaq, tikili və avadanlıqlar qeyri-monetar aktivin və ya aktivlərin və ya monetar və qeyri-monetar aktivlərdən ibarət olan aktivlərin mübadiləsi hesabına alındıqda, aşağıdakı hallar istisna olmaqla belə torpaq, tikili və avadanlıqların ilkin dəyəri ədalətli dəyərlə qiymətləndirilir:
12.17.1. mübadilə əməliyyatı kommersiya məzmunlu olmadıqda;
12.17.2. alınmış (və ya verilmiş) aktivin və ya aktivlərin ədalətli dəyərinin etibarlı əsasda müəyyənləşdirilməsi mümkün olmadıqda.
12.18. Mübadilə nəticəsində əldə edilmiş torpaq, tikili və avadanlığın ədalətli dəyərini müəyyən etmək mümkün olmadığı hallarda, onun dəyəri təhvil verilmiş aktivin (aktivlərin) ədalətli dəyəri ilə qiymətləndirilir. Təhvil verilmiş aktivin (aktivlərin) ədalətli dəyərini müəyyən etmək mümkün olmadığı hallarda əldə edilmiş torpaq, tikili və avadanlığın dəyəri təhvil verilmiş aktivin (aktivlərin) balans dəyəri ilə qiymətləndirilir.
12.19. Mübadilə nəticəsində əldə edilmiş torpaq, tikili və avadanlıqlarla əlaqədar aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
12.19.1. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş torpaq, tikili və avadanlıqların mühasibat uçotunda əks etdirilməsi üçün 113 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 431, 432, 433, 531, 532, 535, 536 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.19.2. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş torpaq, tikili və avadanlıqlarla əlaqədar əlavə dəyər vergisinin hesablanması üzrə 241-1 №li subhesabın debeti və 431, 432, 433, 531, 532, 535, 536 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.19.3. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirildikdə 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
12.19.4. mübadilə edilmiş aktivlər üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirilməyən hallarda 113 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
12.19.5. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə digər məsrəflər yarandıqda 113 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 435, 521, 523, 538, 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.19.6. əldə edilmiş torpaq, tikili və avadanlıqların mübadiləsi məqsədi ilə təqdim edilən aktivlərin dəyərinə 171, 172, 174, 175, 177, 211, 212, 214, 215, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 601, 611 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.19.7. əldə edilmiş torpaq, tikili və avadanlıqların mübadiləsi məqsədi ilə təqdim edilən aktivlərə görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 171, 172, 174, 175, 177, 211, 212, 214, 215, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.19.8. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yaranmış kreditor borc məbləğləri mübadilə məqsədi ilə təqdim edilmiş aktivlərin dəyərinə görə yaranan debitor borc məbləğləri ilə əvəzləşdirildikdə 431, 432, 433, 531, 532, 535, 536 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 171, 172, 174, 175, 177, 211, 212, 214, 215, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
12.20. Mübadilə üçün verilmiş aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya məbləği və qiymətdən düşmə zərərləri olduğu hallarda həmin məbləğlər mübadilə üçün verilmiş aktivin ilkin dəyərindən çıxılır.
12.21. Torpaq, tikili və avadanlıqların təsərrüfat üsulu ilə yaradılması zamanı 113 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 102, 112, 201, 204, 205, 207, 241-1, 244, 521, 522, 523, 533 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışları verilir.
12.22. Torpaq, tikili və avadanlıqlar maliyyə icarəsi ilə əldə edildikdə onun ədalətli dəyərinə bərabər olan məbləği, yaxud, əgər bu məbləğ aşağıdırsa, minimal icarə ödənişlərinin hər birinin icarə şərtlərinin qəbul edilməsi tarixində müəyyən edilmiş diskontlaşdırılmış dəyəri 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 406, 535 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində, bu aktivlərlə bağlı hər hansı dolayı xərclər 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 435, 445, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir.
12.23. Torpaq, tikili və avadanlıqlarınn, alınması, inşası və ya istehsalı ilə birbaşa əlaqəli olan borclara görə tikinti dövrünün faiz xərclərinə 113 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 434, 537 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir. Sonrakı dövrlərə aid olan faiz xərcləri isə mühasibat uçotu subyektinin xərclərinə aid edilir.
12.24. Torpaq, tikili və avadanlıqlardan müəyyən müddət ərzində istifadə edilməsi nəticəsində onların demontajı və ləğvi, habelə onun yerləşdiyi sahənin bərpası kimi işlərin görülməsi üzrə mühasibat uçotu subyektinin öz üzərinə götürdüyü öhdəlik ilə əlaqədar çəkiləcək məsrəflərin ilkin smeta həcminə 113 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 413, 445, 513, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
12.25. Torpaq, tikili və avadanlıqlar əvəzsiz olaraq alındıqda 111, 113 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində göstərilir.
12.26. Torpaq, tikili və avadanlıqların tanınmasının dayandırılması zamanı aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
12.26.1. satış məqsədi ilə saxlanılan digər aktivlərə keçirildikdə 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, eyni zamanda 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.26.2. tam amortizasiya olunmuş torpaq, tikili və avadanlıqların silinməsi zamanı 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.26.3. tam amortizasiya olunmamış torpaq, tikili və avadanlıqların silinməsi zamanı 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, eyni zamanda 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
12.27. Satış məqsədi ilə saxlanılan torpaq, tikili və avadanlıqların satılması və ya əvəzsiz verilməsi ilə bağlı xərclər 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Satılmış torpaq, tikili və avadanlıqlar üçün hesablanmış gəlirlər 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Təqdim edilmiş aktivlərə görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
12.28. Satılmış və ya əvəzsiz əldə edilmiş torpaq, tikili və avadanlıqlara görə gəlirlər 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Satılmış, əvəzsiz verilmiş və silinmiş torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə hesablanmış xərclər 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
12.29. Aktiv kimi tanındıqdan sonra torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə mühasibat uçotu subyekti tərəfindən ilkin dəyər modeli tətbiq edildikdə, ilkin dəyərlə uçota alınmış torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə amortizasiya hesablanılır və hər bir hesabat dövrünün sonunda onların qiymətdən düşə biləcək hər hansı göstəricisinin olub-olmaması qiymətləndirilir. Əgər belə göstərici mövcuddursa, qiymətdəndüşmə zərərləri hesablanılır. Bu zaman torpaq, tikili və avadalıqlar üzrə hesablanmış amortizasiya məbləğləri 202, 203, 711, 721, 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Yığılmış qiymətdəndüşmə zərərinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışları verilir. Hesablanmış amortizasiya məsrəfləri xərcə aid edildikdə 701 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 202, 203 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində, hazır məhsulun maya dəyərinə aid edildikdə isə 204 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 202, 203 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Hesablanmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri üzrə xərclərə 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 701, 711, 721, 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
12.30. Aktiv kimi tanındıqdan sonra torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə mühasibat uçotu subyekti tərəfindən yenidən qiymətləndirmə modeli tətbiq edildikdə onlar ədalətli dəyəri olan yenidən qiymətləndirmə dəyəri ilə uçotda əks etdirilirlər. Bu zaman hesabat dövrünün sonuna torpaq, tikili və avadanlıqların balans dəyərinin onların ədalətli dəyərindən kəskin fərqlənməməsi üçün kifayət qədər müntəzəm şəkildə bu aktivlər üzrə yenidən qiymətləndirmə həyata keçirilir. Torpaq, tikili və avadanlıqların yenidən qiymətləndirilməsi nəticəsində onların balans dəyəri ya artır, ya da azalır.
12.31. Yenidən qiymətləndirmə nəticəsində aktivin balans dəyəri artarsa, o zaman bu artım yenidən qiymətləndirmə artımı başlığı altında birbaşa olaraq kapital ehtiyatlarında yenidən qiymətləndirmə üzrə ehtiyat kimi uçota alınır. Bu zaman torpaq, tikili və avadanlıq obyektinin balans dəyəri onun yenidən qiymətləndirmə dəyərinə çatdırılmalıdır. Yenidən qiymətləndirmə tarixinə aktiv aşağıdakı üsullardan biri ilə uçota alınır:
12.31.1. yığılmış amortizasiyanın sıfıra bərabər edilməsi üsulu;
12.31.2. aktivin ilkin dəyərinin və yığılmış amortizasiya məbləğinin proporsional şəkildə düzəldilməsi üsulu.
12.32. Yığılmış amortizasiyanın sıfıra bərabər edilməsi üsulunun tətbiqi zamanı aşağıdakı müxabirləşmələr verilir:
12.32.1. yığılmış amortizasiyanın aktivin ilkin dəyəri ilə müxabirləşərək sıfıra bərabər edilməsi məqsədi ilə 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.32.2. yenidən qiymətləndirmə nəticəsində aktivin balans dəyərinin artımına 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 331 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
12.33. Aktivin ilkin dəyərinin və yığılmış amortizasiya məbləğinin proporsional şəkildə düzəldilməsi üsulunun tətbiqi zamanı onun ilkin dəyəri xalis balans dəyərinin yenidən qiymətləndirilməsinə uyğun şəkildə dəyişdirilir. İlkin dəyər bazar qiymətinə istinadən və ya xalis balans dəyərinin dəyişikliyi qədər proporsional şəkildə düzəldilir. Yenidən qiymətləndirmə tarixinə yığılmış amortizasiya elə şəkildə düzəldilməlidir ki, o bütün yığılmış qiymətdən düşmə zərərlərini nəzərə almaqla ilkin dəyərlə xalis balans dəyəri arasında fərqə bərabər olsun. Bu halda aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
12.33.1. yenidən qiymətləndirmə nəticəsində aktivin balans dəyərinin artımına 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 331 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.33.2. yığılmış qiymətdəndüşmə zərərləri nəzərə alınmaqla, yığılmış amortizasiya üzrə düzəlişə 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
12.34. Yenidən qiymətləndirilmə nəticəsində torpaq, tikili və avadanlıqların balans dəyəri azaldıqda, azalma məbləğinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir. Bu zaman 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
12.35. Əvvəlki yenidən qiymətləndirmələr nəticəsində yaranmış artımlar kapital ehtiyatlarında əks etdirilmişdirsə, sonrakı qiymətdəndüşmə zərərləri həmin artım məbləği qədər kapital ehtiyatının azalmasına aid edilir, qalan məbləğ isə mənfəət və zərərə aid edilir. Bu zaman aşağıdakı müxabirləşmələr verilir:
12.35.1. keçmiş illərin artımları həddində məbləğə 331 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.35.2. qalan məbləğə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
12.36. Əvvəlki yenidən qiymətləndirmələr nəticəsində yaranmış qiymətdəndüşmə zərərləri Mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabatda əks etdirilmişdirsə, sonrakı artımlar Mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabatda bu qiymətdəndüşmə zərərləri qədər sair əməliyyat gəlirlərinə, keçmiş illərin qiymətdəndüşmə zərərlərindən artıq olan məbləğ isə yenidən qiymətləndirmə üzrə ehtiyat hesabına aid edilir. Bu zaman aşağıdakı kimi müxabirləşmələr verilir:
12.36.1. əvvəlki dövr üzrə yenidən qiymətləndirmə nəticəsində yaranmış qiymətdəndüşmə zərəri həddində məbləğə 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.36.2. keçmiş illərin qiymətdəndüşmə zərərlərindən artıq olan məbləğə 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 331 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə və ya 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 331 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.36.3. yığılmış amortizasiya məbləğinin sıfırlaşdırılması üçün isə 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
12.37. Torpaq, tikili və avadanlıqlar obyektinin tanınmasının dayandırılması zamanı həmin obyektlə bağlı yenidən qiymətləndirmə üzrə kapital ehtiyatları, bölüşdürülməmiş mənfəətə aid edilə bilər. Bu zaman 331 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 343 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
12.38. Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yenidən qiymətləndirmələr nəticəsində kapital ehtiyatlarında əks etdirilmiş artımın bir hissəsi müəssisə tərəfindən aktivin istifadə olunması zamanı bölüşdürülməmiş mənfəətə köçürülə bilər. Belə olan halda, bölüşdürülməmiş mənfəətə köçürülmüş artımın məbləği aktivin yenidən qiymətləndirilmiş balans dəyəri əsasında hesablanmış amortizasiyası ilə aktivin ilkin dəyəri əsasında tanınan amortizasiyası arasındakı fərqi təşkil edir. Bu zaman 331 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 341 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
12.39. Torpaq, tikili və avadanlıqların amortizasiya olunan dəyəri onun istifadə müddəti üzrə sistematik bölüşdürülür. Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə tətbiq edilən amortizasiya metodu müəssisə tərəfindən aktivdən gözlənilən gələcək iqtisadi səmərənin istehlak sxemini əks etdirməlidir. Aktivin amortizasiya edilmiş dəyərinin onun faydalı istismar müddəti üzrə ardıcıl olaraq bölüşdürülməsi üçün müxtəlif amortizasiya metodlarından istifadə edilə bilər. Belə metodlara düz xətt metodu, azalan qalıq metodu və istehsal vahidi metodu aiddir. Düz xətt metodu, aktivin son qalıq dəyərinin dəyişmədiyi təqdirdə, onun faydalı istismar dövrü ərzində daimi ayırmaların həyata keçirilməsi ilə nəticələnir. Azalan qalıq metodu aktivin faydalı istismar dövrü ərzində ayırmaların azalması ilə nəticələnir. İstehsal vahidi metodu isə aktivin istehsal gücü və ya ehtimal olunan istifadəsinə əsaslanan ayırmalar ilə nəticələnir. Mühasibat uçotu subyekti aktivlə bağlı gələcək iqtisadi səmərənin istifadəsi üzrə ehtimal olunan istehlak sxemini daha dəqiq əks etdirən metodu seçir. Bu metod, gələcək iqtisadi səmərələrin istifadəsi üzrə ehtimal olunan istehlak sxemi dəyişməyənə qədər dövrdən dövrə müntəzəm olaraq tətbiq edilir. Daş karxanası və zibilin tökülməsi üçün ayrılmış torpaq sahələri kimi bəzi istisnalardan başqa torpaq sahələri məhdud olmayan faydalı istifadə müddətinə malikdirlər və bu səbəbdən də amortizasiya olunmurlar. Hər dövr üzrə amortizasiya məsrəfləri aşağıdakı kimi uçotda əks etdirilir:
12.39.1. digər aktivin balans dəyərinə daxil edilmədiyi hallarda Mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabatda tanınır. Bu zaman 202, 203, 711, 721, 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində;
12.39.2. aktivdə ifadə olunmuş gələcək iqtisadi səmərələr digər aktivin istehsalına yönəlmiş olduqda, amortizasiya məsrəfləri digər aktivin dəyərinin bir hissəsini təşkil edir və onun balans dəyərinə əlavə olunur. Bu zaman 103, 113, 202, 203 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində.
12.40. Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə tətbiq edilən amortizasiya metodu ən azından hər maliyyə ilinin sonunda yenidən nəzərdən keçirilməlidir. Əgər aktivdə təcəssüm olunmuş gələcək iqtisadi səmərənin gözlənilən istehlak sxemində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verərsə, tətbiq edilən amortizasiya metodu həmin dəyişiklikləri əks etdirmək üçün dəyişdirilməlidir. Torpaq, tikili və avadanlıqların amortizasiyası üzrə uçot qiymətləndirmələrində aparılan dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq əvvəlki dövrlərdə artıq hesablanmış amortizasiya məbləğinə 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 342 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
12.41. Torpaq, tikili və avadanlıqlar maliyyə icarəsinə verildikdə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
12.41.1. maliyyə icarəsinə verilmiş aktivin ilkin dəyərinə 174, 214 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.41.2. maliyyə icarəsinə verilmiş aktivə hesablanmış amortizasiya məbləğinə, habelə qiymətdəndüşmə zərərinə 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 174, 214 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
12.42. Torpaq, tikili və avadanlıqların qiymətdən düşməsi, itirilməsi və ya qaytarılmasından imtina olunması hallarında həmin torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə üçuncü tərəflərdən alınan kompensasiyalar onların daxil olması ehtimalı yarandıqda, Mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabata daxil edilir. Bu zaman 217 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611-9 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
12.43. Mühasibat uçotu subyektinin torpaq, tikili və avadanlıqlarının əskik gəlməsi zamanı əskikgəlmələr səbəbləri və təqsirkar şəxslər müəyyənləşdirilməklə onların məbləğləri (əskikgəlmələr müəyyən edildiyi vaxtda bazar qiymətləri ilə) təqsirkar şəxslərin hesabına aid edilməklə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
12.43.1. bazar qiyməti məbləğinə 217 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.43.2. həmin torpaq, tikili və avadanlıqların bazar qiyməti məbləğinə görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 217 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.43.3. torpaq, tiliki və avadanlıqların ilkin dəyərinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111, 113 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə, onların yığılmış amortizasiya məbləğləri və qiymətdəndüşmə zərərləri mövcud olduqda 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.43.4. torpaq, tiliki və avadanlıqların balans dəyəri bazar qiymətindən yuxarı olduqda, balans dəyəri ilə bazar qiyməti arasındakı fərq məbləğinə görə hesablanmış əlavə dəyər vergisinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
12.44. Mühasibat uçotu subyektinin torpaq, tikili və avadanlıqlarının əskik gəlməsi zamanı müvafiq təqsirkar şəxslərin müəyyən edilməsi mümkün olmayan hallarda, bu əskikgəlmələr mühasibat uçotu subyektinin xərcinə aid edilməklə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 111, 113 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Həmin torpaq, tikili və avadanlıqların yığılmış amortizasiya məbləğləri və qiymətdəndüşmə zərərləri mövcud olduqda 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
12.45. Əskik gəlmiş torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə hesablanmış əlavə dəyər vergisi məbləğinə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
12.45.1. əvəzləşdirilməyən hallarda 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
12.45.2. əvəzləşdirilən hallarda 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
12.46. Mühasibat uçotu subyektinin torpaq, tikili və avadanlıqları üzrə artıqgəlmələr istismarda olduğu yerdə maddi məsul şəxsin hesabına mədaxil edilir və onların məbləğləri mühasibat uçotu subyektinin gəlirinə aid edilməklə 111, 113 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir.
12.47. Səhmlərin buraxılması ilə mühasibat uçotu subyekti tərəfindən torpaq, tikili və avadanlıqların əldə edilməsinə (nizamnamə kapitalı kimi torpaq, tikili və avadanlıqların pay kimi qoyulmasına) mühasibat yazılışları verilir:
12.47.1. səhmlərin buraxılmasına 302 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 301 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
12.47.2. torpaq, tikili və avadanlıqların əldə edilməsinə 111, 113 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 302 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
12.48. Torpaq, tikili və avadanlıqların təmirinə çəkilən məsrəflərin uçotu Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin Kollegiyasının 23 sentyabr 2014-cü il tarixli Q-19 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmiş “Təmir məsrəflərinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsinə dair Qaydalar”ın tələblərinə uyğun olaraq aparılır.
13. İnvestisiya mülkiyyətinin uçotu
13.1. İnvestisiya mülkiyyətinin uçotu Hesablar Planının 12-ci maddəsində əks etdirilir. Bu maddədə icarə ödənişlərinin əldə edilməsi və ya kapitalın artırılması məqsədi ilə və ya hər iki məqsəd üçün saxlanılan (mülkiyyətçi və ya maliyyə icarəsi şərtlərinə əsasən icarəçi tərəfindən) əmlakla (torpaq və ya tikili — ya da tikilinin bir hissəsi — və ya hər ikisi) bağlı ümumiləşdirilmiş məlumatlar təqdim olunur. Lakin malların istehsalı və ya təchizatı, yaxud xidmətlərin göstərilməsi üçün istifadə edilən və ya inzibati məqsədlər üçün saxlanılan, habelə mühasibat uçotu subyektinin adi fəaliyyəti zamanı satış məqsədi ilə saxlanılan daşınmaz əmlaklar investisiya mülkiyyəti kimi təsnifləşdirilən daşınmaz əmlaklara aid edilmir. İnvestisiya mülkiyyətinin tanınma meyarına cavab verən aktivlər ilkin olaraq ilkin dəyəri ilə uçota alınır. Bu maddə aşağıdakı hesablardan ibarətdir:
13.1.1. 121 №li “İnvestisiya mülkiyyətinin dəyəri”;
13.1.2. 122 №li “İnvestisiya mülkiyyəti üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri”;
13.1.3. 123 №li “İnvestisiya mülkiyyəti ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması”.
13.2. 121 №li “İnvestisiya mülkiyyətinin dəyəri” hesabında mühasibat uçotu subyektinin icarə ödənişlərinin əldə edilməsi və ya kapitalının artırılması məqsədi ilə və ya hər iki məqsəd üçün saxlanılan (mülkiyyətçi və ya maliyyə icarəsi şərtlərinə əsasən icarəçi tərəfindən) əmlaklarının (torpaq və ya tikili — ya da tikilinin bir hissəsi — və ya hər ikisi) hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatlar əks etdirilir.
13.3. 121 №li “İnvestisiya mülkiyyətinin dəyəri” hesabına aşağıdakı subhesablar açılır:
13.3.1. 121-1 “Torpağın dəyəri”;
13.3.2. 121-2 “Binaların dəyəri”.
13.4. 121-1 “Torpağın dəyəri” subhesabında mühasibat uçotu subyektinin mülkiyyətində olan və investisiya mülkiyyəti kimi təsnifləşdirilən torpaq sahələrinin dəyəri əks etdirilir.
13.5. 121-2 “Binaların dəyəri” subhesabında mühasibat uçotu subyektinin mülkiyyətində olan və investisiya mülkiyyəti kimi təsnifləşdirilən binalar və onların struktur komponentlərinin dəyəri əks etdirilir.
13.6. 122 №li “İnvestisiya mülkiyyəti üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri” hesabında mühasibat uçotu subyektinin mülkiyyətində olan investisiya mülkiyyəti üzrə amortizasiya məbləğlərinin və qiymətdəndüşmə zərərlərinin hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatların uçotu aparılır.
13.7. 122 №li “İnvestisiya mülkiyyəti üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri” hesabına aşağıdakı subhesablar açılır:
13.7.1. 122-1 №li “İnvestisiya mülkiyyəti üzrə yığılmış amortizasiya”;
13.7.1.1. 122-1-1 №li “Binalar üzrə yığılmış amortizasiya”;
13.7.2. 122-2 №li “İnvestisiya mülkiyyəti üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri”;
13.7.2.1. 122-2-1 №li “Torpaq üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri”;
13.7.2.2. 122-2-2 №li “Binalar üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri”.
13.8. 123 №li “İnvestisiya mülkiyyəti ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabında investisiya mülkiyyəti üzrə kapitallaşdırılmış məsrəflərin hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatların uçotu aparılır.
13.9. 123 №li “İnvestisiya mülkiyyəti ilə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması” hesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açılır:
13.9.1. 123-1 №li “Torpaqla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması”;
13.9.2. 123-2 №li “Binalarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması”.
13.10. Alınmış investisiya mülkiyyətinin ilkin dəyəri onun satış qiyməti və bu investisiya mülkiyyətinə birbaşa aidiyyəti olan məsrəflərdən ibarətdir.
13.11. İnvestisiya mülkiyyəti alış nəticəsində və ya podrat üsulu ilə əldə edildikdə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
13.11.1. investisiya mülkiyyətinin dəyərinə 123 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 244, 431, 432, 433, 435, 521, 523, 531, 532, 536, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.11.2. əldə edilmiş investisiya mülkiyyəti ilə əlaqədar əlavə dəyər vergisinin hesablanması üzrə 241-1 №li subhesabın debeti və 244, 431, 432, 433, 435, 531, 532, 536, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.11.3. əldə edilmiş investisiya mülkiyyəti üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirildikdə 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
13.11.4. əldə edilmiş investisiya mülkiyyəti üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirilməyən hallarda 123 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə.
13.12. İnvestisiya mülkiyyəti üzrə birbaşa məsrəflərə aşağıdakılar aiddir:
13.12.1. hüquqi xidmətlərin göstərilməsi ilə bağlı peşəkar mütəxəssisin haqqı;
13.12.2. investisiya mülkiyyətinin təhvil verilməsi ilə bağlı vergilər və digər birbaşa məsrəflər.
13.13. Bir və ya bir neçə adda investisiya mülkiyyəti qeyri-monetar aktivin və ya aktivlərin və ya monetar və qeyri-monetar aktivlərdən ibarət olan aktivlərin mübadiləsi hesabına alına bilər. Aşağıdakı hallar istisna olmaqla belə investisiya mülkiyyətinin ilkin dəyəri ədalətli dəyərlə qiymətləndirilir:
13.13.1. mübadilə əməliyyatı kommersiya məzmunlu olmadıqda;
13.13.2. alınmış (və ya verilmiş) aktivin və ya aktivlərin ədalətli dəyərinin etibarlı əsasda müəyyənləşdirilməsi mümkün olmadıqda.
13.14. Mübadilə nəticəsində əldə edilmiş investisiya mülkiyyətinin ədalətli dəyərini müəyyən etmək mümkün olmadığı hallarda, onun dəyəri təhvil verilmiş aktivin (aktivlərin) ədalətli dəyəri ilə qiymətləndirilir. Təhvil verilmiş aktivin (aktivlərin) ədalətli dəyərini müəyyən etmək mümkün olmadığı hallarda əldə edilmiş investisiya mülkiyyətinin dəyəri təhvil verilmiş aktivin (aktivlərin) balans dəyəri ilə qiymətləndirilir.
13.15. Mübadilə nəticəsində əldə edilmiş investisiya mülkiyyəti ilə əlaqədar aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
13.15.1. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş investisiya mülkiyyətinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi üçün 123 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 431, 432, 433, 531, 532, 535, 536 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.15.2. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş investisiya mülkiyyəti ilə əlaqədar əlavə dəyər vergisinin hesablanması üzrə 241-1 №li subhesabın debeti və 431, 432, 433, 531, 532, 535, 536 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.15.3. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş investisiya mülkiyyəti üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirildikdə 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
13.15.4. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş investisiya mülkiyyəti üzrə dolayı məsrəflər yarandıqda 123 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 435, 521, 523, 538, 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə, həmin məsrəflər üzrə əlavə dəyər vergisi hesablandıqda 241-1 №li subhesabın debeti və 435, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.15.5. mübadilə edilmiş aktivlər, habelə dolayı məsrəflər üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirilməyən hallarda 123 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
13.15.6. əldə edilmiş investisiya mülkiyyətinin mübadiləsi məqsədi ilə təqdim edilən aktivlərin dəyərinə 171, 172, 174, 175, 177, 211, 212, 214, 215, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 601, 611 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.15.7. əldə edilmiş investisiya mülkiyyətinin mübadiləsi məqsədi ilə təqdim edilən aktivlərə görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 171, 172, 174, 175, 177, 211, 212, 214, 215, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.15.8. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş investisiya mülkiyyəti üzrə yaranmış kreditor borc məbləğləri mübadilə məqsədi ilə təqdim edilmiş aktivlərin dəyərinə görə yaranan debitor borc məbləğləri ilə əvəzləşdirildikdə 431, 432, 433, 531, 532, 535, 536 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 171, 172, 174, 175, 177, 211, 212, 214, 215, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
13.16. Mübadilə üçün verilmiş aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya məbləği olduğu hallarda həmin amortizasiya məbləği mübadilə üçün verilmiş aktivin ilkin dəyərindən çıxılır.
13.17. İnvestisiya mülkiyyətinin təsərrüfat üsulu ilə yaradılması zamanı 123 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 102, 112, 201, 204, 205, 207, 241-1, 244, 521, 522, 523, 533 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışları verilir.
13.18. İnvestisiya mülkiyyəti maliyyə icarəsi ilə əldə edildikdə onların ədalətli dəyərinə bərabər olan məbləği, yaxud, əgər bu məbləğ aşağıdırsa, minimal icarə ödənişlərinin hər birinin icarə şərtlərinin qəbul edilməsi tarixində müəyyən edilmiş diskontlaşdırılmış dəyəri 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 406, 535 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində, bu aktivlərlə bağlı hər hansı dolayı məsrəflər 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 435, 445, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir.
13.19. İnvestisiya mülkiyyətinin alınması, inşası və ya istehsalı ilə birbaşa əlaqəli olan borclara görə tikinti dövrünün faiz xərclərinə 123 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 434, 537 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir. Sonrakı dövrlərə aid olan faiz xərcləri isə mühasibat uçotu subyektinin xərclərinə aid edilir.
13.20. İnvestisiya mülkiyyətindən müəyyən müddət ərzində istifadə edilməsi nəticəsində onların demontajı və ləğvi, habelə onun yerləşdiyi sahənin bərpası kimi işlərin görülməsi üzrə mühasibat uçotu subyektinin öz üzərinə götürdüyü öhdəlik ilə əlaqədar çəkiləcək məsrəflərin ilkin smeta həcminə 123 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 413, 445, 513, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
13.21. İnvestisiya mülkiyyəti ilə bağlı kapitallaşdırılmış məsrəflər investisiya mülkiyyəti kimi tanındıqda 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 123 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir.
13.22. İnvestisiya mülkiyyəti əvəzsiz olaraq alındıqda 121, 123 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışları verilir.
13.23. İnvestisiya mülkiyyətinin tanınmasının dayandırılması zamanı aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
13.23.1. satış məqsədi ilə saxlanılan digər aktivlərə keçirildikdə 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə, eyni zamanda 122 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.23.2. tam amortizasiya olunmuş investisiya mülkiyyətinin silinməsi zamanı 122 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.23.3. tam amortizasiya olunmamış investisiya mülkiyyətinin silinməsi zamanı 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, eyni zamanda 122 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.23.4. maliyyə icarəsinə verildikdə 174, 214 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə, həmin aktivə hesablanmış amortizasiya məbləğinə, habelə qiymətdəndüşmə zərərinə 122 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 174, 214 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
13.24. Satış məqsədi ilə saxlanılan investisiya mülkiyyətinin satılması və ya əvəzsiz verilməsi ilə bağlı xərclər 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Satılmış investisiya mülkiyyəti üçün hesablanmış gəlirlər 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Təqdim edilmiş aktivlərə görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrəmühasibat yazılışı verilir.
13.25. Satılmış və ya əvəzsiz əldə edilmiş investisiya mülkiyyətinə görə gəlirlər 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Satılmış, əvəzsiz verilmiş və silinmiş investisiya mülkiyyəti üzrə hesablanmış xərclərə 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
13.26. Aktiv kimi tanındıqdan sonra investisiya mülkiyyəti üzrə mühasibat uçotu subyekti tərəfindən ilkin dəyər metodu tətbiq edildikdə, ilkin dəyərlə uçota alınmış investisiya mülkiyyəti üzrə amortizasiya hesablanılır. Bu zaman investisiya mülkiyyəti üzrə hesablanmış amortizasiya məbləğləri 202, 203, 711, 721, 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının debetində və 122 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Hər bir hesabat dövrünün sonunda onların qiymətdən düşə biləcək hər hansı göstəricisinin olub-olmaması qiymətləndirilir. Əgər belə göstərici mövcuddursa, qiymətdəndüşmə zərərləri hesablanılır. Hesabat dövrünün qiymətdəndüşmə zərərinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 122 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışları verilir. Hesablanmış amortizasiya məsrəfləri xərcə aid edildikdə 701 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 202, 203 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində, hazır məhsulun maya dəyərinə aid edildikdə isə 204 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 202, 203 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Hesablanmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri üzrə xərclərə 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 701, 711, 721, 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
13.27. Aktiv kimi tanındıqdan sonra investisiya mülkiyyəti üzrə mühasibat uçotu subyekti tərəfindən ədalətli dəyər metodu tətbiq edildikdə onlar ədalətli dəyəri ilə uçotda əks etdirilirlər (əmlakın ədalətli dəyərinin fasiləsiz olaraq etibarlı əsasda müəyyənləşdirilməsi mümükün olmayan hallar istisna olmaqla). Hesabat dövrünün sonuna investisiya mülkiyyətinin balans dəyərinin onların ədalətli dəyərindən kəskin fərqlənməməsi üçün kifayət qədər müntəzəm şəkildə bu aktivlər üzrə yenidən qiymətləndirmə həyata keçirilir. İnvestisiya mülkiyyətinin yenidən qiymətləndirilməsi nəticəsində onların ədalətli dəyərində dəyişikliklərdən yaranan mənfəət və zərər yarandığı anda Mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabatda tanınır.
13.28. Ədalətli dəyər metoduna əsasən investisiya mülkiyyəti kimi uçota alınan əmlakın balans dəyərinin artımına 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611-2 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, həmçinin 611-2 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
13.29. Ədalətli dəyər metoduna əsasən investisiya mülkiyyətinin balans dəyərinin azalmasına 731-2 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, həmçinin 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731-2 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
13.30. İnvestisiya mülkiyyəti mühasibat uçotu subyekti tərəfindən malların istehsalı və ya təchizatı, yaxud xidmətlərin göstərilməsi və ya inzibati məqsədlər üçün istifadə edildikdə həmin investisiya mülkiyyəti torpaq, tikili və avadanlıqlara aid edilməklə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
13.30.1. investisiya mülkiyyətinin dəyəri üzrə 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti;
13.30.2. investisiya mülkiyyətinin amortizasiyası üzrə 122 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti.
13.31. İnvestisiya mülkiyyəti satış məqsədi ilə saxlanılan aktivlərə aid edildikdə 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, eyni zamanda 122 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
13.32. 111 №li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar” hesabında uçota alınmış daşınmaz əmlak ilkin dəyərlə uçota alınan investisiya mülkiyyətinə aid edildikdə, aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
13.32.1. torpaq və binaların dəyəri üzrə 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti;
13.32.2. torpaq və binaların amortizasiyası üzrə 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 122 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti.
13.33. 111 №li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar” hesabında uçota alınmış daşınmaz əmlak ədalətli dəyərlə əks etdirilən 121 №li “İnvestisisya mülkiyyəti” hesabına keçirilərsə, mühasibat uçotu subyekti daşınmaz əmlakın təyinatının dəyişildiyi tarixə qədər həmin əmlakın uçotunu bu Qaydaların “12. Torpaq, tikili və avadanlıqların uçotu” hissəsinə uyğun olaraq aparır. Mühasibat uçotu subyekti təyinatın dəyişildiyi tarixdə daşınmaz əmlakın balans dəyəri ilə ədalətli dəyəri arasında olan istənilən fərqi yenidən qiymətləndirmə kimi uçota alır. Bu zaman aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
13.33.1. torpaq və binaların balans dəyəri üzrə 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.33.2. torpaq və binaların amortizasiyası üzrə 112 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.33.3. daşınmaz əmlakın balans dəyəri ədalətli dəyərindən yüksək olduqda bu dəyərlərin arasında olan fərqə 731-2 №li subhesabın debeti və 111 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.33.4. daşınmaz əmlakın balans dəyəri ədalətli dəyərindən aşağı olduqda bu dəyərlərin arasında olan fərqə 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611-2 №li subhesabın krediti üzrə.
13.34. Satış məqsədi ilə saxlanılan digər aktivlər hesabında əks etdirilmiş torpaq və binalar əməliyyat icarəsinin başlanılması ilə əlaqədar investisiya mülkiyyətinə keçirildikdə 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
13.35. Ədalətli dəyərlə uçota alınan investisiya mülkiyyətinin 111 №li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar” və ya 206 №li “Satış məqsədi ilə saxlanılan digər aktivlər” hesabına keçirilməsi zamanı təyinatın dəyişildiyi tarixdə investisiya mülkiyyətinin ədalətli dəyəri torpaq, tikili və avadanlıqların və ya satış məqsədi ilə saxlanılan digər aktivlərin ilkin dəyəri hesab olunmaqla 111, 206 №li hesablarının müvafiq subhesablarının debeti və 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir.
13.36. Daşınmaz əmlak 206 №li “Satış məqsədi ilə saxlanılan digər aktivlər” hesabından ədalətli dəyərlə əks etdirilən 121 №li “İnvestisiya mülkiyyəti” hesabına keçirildikdə, həmin tarixdə ədalətli dəyərlə əvvəlki balans dəyəri arasında olan hər hansı fərq Mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabatda tanınır. Bu zaman aşağıdakı kimi mühasibat yazılışları verilir:
13.36.1. Daşınmaz əmlakın ədalətli dəyəri onun balans dəyərindən aşağı olduqda:
13.36.1.1. ədalətli dəyər məbləği həddində 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.36.1.2. ədalətli dəyərlə balans dəyəri arasında fərq məbləği həddində 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.36.1.3. ədalətli dəyərlə balans dəyəri arasında fərq məbləği həddində 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.36.2. Daşınmaz əmlakın ədalətli dəyəri onun balans dəyərindən yuxarı olduqda:
13.36.2.1. balans dəyəri məbləği həddində 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.36.2.2. ədalətli dəyərlə balans dəyəri arasında fərq məbləği həddində 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.36.2.3. ədalətli dəyərlə balans dəyəri arasında fərq məbləği həddində 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
13.37. Ədalətli dəyərlə uçota alınacaq tikilən və ya yenidən inşa edilən investisiya mülkiyyətinin tikilməsi və ya yenidən inşa edilməsinin başa çatdığı tarixdə bu daşınmaz əmlakın ədalətli dəyəri ilə onun balans dəyəri arasındakı hər hansı fərq Mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabatda tanınır. Bu zaman aşağıdakı kimi mühasibat yazılışları verilir:
13.37.1. daşınmaz əmlakın ədalətli dəyəri onun balans dəyərindən aşağı olduqda:
13.37.1.1. ədalətli dəyər məbləği həddində 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 123 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.37.1.2. ədalətli dəyərlə balans dəyəri arasında fərq məbləği həddində 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 123 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.37.1.3. ədalətli dəyərlə balans dəyəri arasında fərq məbləği həddində 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.37.2. daşınmaz əmlakın ədalətli dəyəri onun balans dəyərindən yuxarı olduqda:
13.37.2.1. balans dəyəri məbləği həddində 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 123 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.37.2.2. ədalətli dəyərlə balans dəyəri arasında fərq məbləği həddində 121 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.37.2.3. ədalətli dəyərlə balans dəyəri arasında fərq məbləği həddində 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
13.38. Maliyyə icarəsi nəticəsində investisiya mülkiyyətinin xaric olmasından yaranan mənfəət və ya zərər bu investisiya mülkiyyətinin balans dəyəri ilə xalis mədaxil məbləği arasındakı fərq kimi müəyyənləşdirilir və xaricolma dövründə Mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabatda tanınır. Bu zaman aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
13.38.1. mədaxil məbləği balans dəyərindən artıq olduqda:
13.38.1.1. əsas borc məbləği həddində 214 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 174 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.38.1.2. fərq məbləği həddində 214 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 631 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, 631 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.38.1.3. mədaxil məbləği həddində 223 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 214 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.38.2. mədaxil məbləği balans dəyərindən aşağı olduqda:
13.38.2.1. əsas borc məbləği həddində 214 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 174 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.38.2.2. fərq məbləği həddində 751 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 214 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 751 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.38.2.3. mədaxil məbləği həddində 223 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 214 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
13.39. İnvestisiya mülkiyyəti üzrə dəymiş zərərlə əlaqədar üçüncü tərəfdən təzminatın alınması ehtimalı yarandıqda, həmin təzminatlar Mənfəət və ya zərər və digər məcmu gəlir haqqında hesabatda tanınır. Bu zaman 217 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, həmçinin 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə üzrə mühasibat yazılışı verilir.
13.40. Mühasibat uçotu subyektinin investisiya mülkiyyətinin əskik gəlməsi zamanı əskikgəlmələr səbəbləri və təqsirkar şəxslər müəyyənləşdirilməklə onların məbləğləri (əskikgəlmələr müəyyən edildiyi vaxtda bazar qiymətləri ilə) təqsirkar şəxslərin hesabına aid edilməklə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
13.40.1. bazar qiyməti məbləğinə 217 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.40.2. həmin investisiya mülkiyyətinin bazar qiyməti məbləğinə görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.40.3. investisiya mülkiyyətinin ilkin dəyərinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 121, 123 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə, onların yığılmış amortizasiya məbləğləri və qiymətdəndüşmə zərərləri mövcud olduqda 122 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.40.4. investisiya mülkiyyətinin balans dəyəri bazar qiymətindən yuxarı olduqda, balans dəyəri ilə bazar qiyməti arasındakı fərq məbləğinə görə hesablanmış əlavə dəyər vergisinə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
13.41. Mühasibat uçotu subyektinin investisiya mülkiyyətinin əskik gəlməsi zamanı müvafiq təqsirkar şəxslərin müəyyən edilməsi mümkün olmayan hallarda, bu əskikgəlmələr mühasibat uçotu subyektinin xərcinə aid edilməklə 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 121, 123 №li hesabların müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Həmin investisiya mülkiyyətinin yığılmış amortizasiya məbləğləri və qiymətdəndüşmə zərərləri mövcud olduqda 122 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
13.42. Əskik gəlmiş investisiya mülkiyyəti üzrə hesablanmış əlavə dəyər vergisi məbləğinə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
13.42.1. əvəzləşdirilməyən hallarda 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
13.42.2. əvəzləşdirilən hallarda 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
13.43. Mühasibat uçotu subyektinin investisya mülkiyyəti üzrə artıqgəlmələr istismarda olduğu yerdə maddi məsul şəxsin hesabına mədaxil edilir və onların məbləğləri mühasibat uçotu subyektinin gəlirinə aid edilməklə 121, 123 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir.
13.44. Səhmlərin buraxılması ilə mühasibat uçotu subyekti tərəfindən investisya mülkiyyətinin əldə edilməsinə (nizamnamə kapitalı kimi investisiya mülkiyyətinin pay kimi qoyulmasına) aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
13.44.1. səhmlərin buraxılmasına 302 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 301 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
13.44.2. investisya mülkiyyətinin əldə edilməsinə 121, 123 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 302 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
14. Bioloji aktivlərin uçotu
14.1. Bioloji aktivlərin uçotu Hesablar Planının 13-cü maddəsində əks etdirilir. Bu maddədə canlı heyvan və ya bitkilərdən ibarət olan bioloji aktivlər barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar təqdim olunur. Bioloji aktivlərin tanınma meyarına cavab verən (yəni mühasibat uçotu subyekti keçmiş hadisələr nəticəsində aktivə nəzarət edirsə, aktivlə əlaqədar olan gələcək iqtisadi səmərələrin müəssisəyə daxil olacağı ehtimalı varsa və aktivin ədalətli və ilkin dəyərləri etibarlı olaraq qiymətləndirilə bilirsə) aktivlər ilkin olaraq ilkin dəyəri ilə uçota alınır. Bu maddə aşağıdakı hesablardan ibarətdir:
14.1.1. 131 №li “Bioloji aktivlərin dəyəri”;
14.1.2. 132 №li “Bioloji aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri”;
14.2. 131 №li “Bioloji aktivlərin dəyəri” hesabında mühasibat uçotu subyektinin fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üzrə istifadə edilən bitkilərin və heyvanların hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatlar əks etdirilir.
14.3. 131 №li “Bioloji aktivlərin dəyəri” hesabına aşağıdakı subhesablar açılır:
14.3.1. 131-1 “Bitkilərin dəyəri”;
14.3.2. 131-2 “Heyvanların dəyəri”;
14.4. 131-1 “Bitkilərin dəyəri” subhesabında mühasibat uçotu subyektinin mülkiyyətində olan və bioloji aktivlər kimi təsnifləşdirilən bitkilərin dəyəri əks etdirilir. Bioloji aktiv kimi təsnifləşdirilən bitkilərə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını təmin edən çoxillik əkmələr aiddir. Şalban istehsalı üçün plantasiyada əkilmiş ağaclar, çay yarpaqlarının yığılması üçün çay kolları, üzüm istehsalı üçün əkilmiş üzüm tingləri, meyvələrin istehsalı üçün əkilmiş meyvə ağacları və bu kimi çoxillik əkmələr bioloji aktivlərin bitkilər kateqoriyasına aid edilir.
14.5. 131-2 “Heyvanların dəyəri” subhesabında mühasibat uçotu subyektinin mülkiyyətində olan və bioloji aktivlər kimi təsnifləşdirilən heyvanların dəyəri əks etdirilir. Bioloji aktiv kimi təsnifləşdirilən heyvanlara kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını təmin edən heyvanlar, habelə işçi heyvanlar aiddir. Yun əldə etmək üçün saxlanılan dəvə, qoyun, həmçinin ət, süd istehsalını təmin etmək üçün mal-qara və bu kimi heyvanlar, habelə işçi heyvanlar bioloji aktivlərin heyvanlar kateqoriyasına aid edilir.
14.6. 132 №li “Bioloji aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri” hesabında mühasibat uçotu subyektinin mülkiyyətində olan bioloji aktivlər üzrə amortizasiya məbləğlərinin və qiymətdəndüşmə zərərlərinin hərəkəti haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatların uçotu aparılır.
14.7. 132 №li “Bioloji aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri” hesabına aşağıdakı subhesablar açılır:
14.7.1. 132-1 №li “Bioloji aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya”;
14.7.2. 132-2 №li “Bioloji aktivlər üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri”;
14.8. 132-1 №li “Bioloji aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya” subhesabına aşağıdakı subhesablar açılır:
14.8.1. 132-1-1 №li “Bitkilər üzrə yığılmış amortizasiya”;
14.8.2. 132-1-2 №li “Heyvanlar üzrə yığılmış amortizasiya”;
14.9. 132-2 №li “Bioloji aktivlər üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri” subhesabına aşağıdakı subhesablar açılır:
14.9.1. 132-2-1 №li “Bitkilər üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri”;
14.9.2. 132-2-2 №li “Heyvanlar üzrə qiymətdəndüşmə zərərləri”.
14.10. Alınmış bioloji aktivlərin ilkin dəyəri onun satış qiyməti və bu bioloji aktivə birbaşa aidiyyəti olan məsrəflərdən ibarətdir.
14.11. Bioloji aktivlər alış nəticəsində əldə edildikdə aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
14.11.1. bioloji aktivlərin ilkin dəyərinə 131 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 244, 431, 432, 435, 521, 523, 531, 532, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
14.11.2. əldə edilmiş bioloji aktivlərlə əlaqədar əlavə dəyər vergisinin hesablanması üzrə 241-1 №li subhesabın debeti və 244, 431, 432, 435, 531, 532, 538, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
14.11.3. əldə edilmiş bioloji aktivlər üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirildikdə 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
14.11.4. əldə edilmiş bioloji aktivlər üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirilməyən hallarda 131 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə.
14.12. Bir və ya bir neçə adda bioloji aktivlər qeyri-monetar aktivin və ya aktivlərin və ya monetar və qeyri-monetar aktivlərdən ibarət olan aktivlərin mübadiləsi hesabına alına bilər. Aşağıdakı hallar istisna olmaqla belə bioloji aktivlərin ilkin dəyəri ədalətli dəyərlə qiymətləndirilir:
14.12.1. mübadilə əməliyyatı kommersiya məzmunlu olmadıqda;
14.12.2. alınmış (və ya verilmiş) aktivin və ya aktivlərin ədalətli dəyərinin etibarlı əsasda müəyyənləşdirilməsi mümkün olmadıqda.
14.13. Mübadilə nəticəsində əldə edilmiş bioloji aktivin ədalətli dəyərini müəyyən etmək mümkün olmadığı hallarda, onun dəyəri təhvil verilmiş aktivin (aktivlərin) ədalətli dəyəri ilə qiymətləndirilir. Təhvil verilmiş aktivin (aktivlərin) ədalətli dəyərini müəyyən etmək mümkün olmadığı hallarda əldə edilmiş bioloji aktivin dəyəri təhvil verilmiş aktivin (aktivlərin) balans dəyəri ilə qiymətləndirilir.
14.14. Mübadilə nəticəsində əldə edilmiş bioloji aktivlərlə əlaqədar aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
14.14.1. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş bioloji aktivlərin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi üçün 131 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 431, 432, 435, 531, 532, 535, 538 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
14.14.2. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş bioloji aktivlərlə əlaqədar əlavə dəyər vergisinin hesablanması üzrə 241-1 №li subhesabın debeti və 431, 432, 435, 531, 532, 535, 538 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
14.14.3. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş bioloji aktivlər üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirildikdə 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
14.14.4. mübadilə edilmiş aktivlər üzrə əlavə dəyər vergisi əvəzləşdirilməyən hallarda 131 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 241-1 №li subhesabın krediti üzrə;
14.14.5. əldə edilmiş bioloji aktivlərin mübadiləsi məqsədi ilə təqdim edilən aktivlərin dəyərinə 171, 172, 174, 177, 211, 212, 214, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 601, 611 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
14.14.6. əldə edilmiş bioloji aktivlərin mübadiləsi məqsədi ilə təqdim edilən aktivlərə görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 171, 172, 174, 177, 211, 212, 214, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
14.14.7. mübadilə nəticəsində əldə edilmiş bioloji aktivlər üzrə yaranmış kreditor borc məbləğləri mübadilə məqsədi ilə təqdim edilmiş aktivlərin dəyərinə görə yaranan debitor borc məbləğləri ilə əvəzləşdirildikdə 431, 432, 435, 531, 532, 535, 538 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 171, 172, 174, 177, 211, 212, 214, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
14.15. Mübadilə üçün verilmiş aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya məbləği olduğu hallarda həmin amortizasiya məbləği mübadilə üçün verilmiş aktivin ilkin dəyərindən çıxılır.
14.16. Bioloji aktivlərin təsərrüfat üsulu ilə yaradılması zamanı 131 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 102, 112, 201, 204, 205, 207, 241-1, 244, 521, 522, 523, 533 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışları verilir.
14.17. Bioloji aktivlərin alınması və ya istehsalı ilə birbaşa əlaqəli olan borclara görə həmin aktivlərin yaranma dövrünün faiz xərclərinə 131 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 434, 537 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir. Sonrakı dövrlərə aid olan faiz xərcləri isə mühasibat uçotu subyektinin xərclərinə aid edilir.
14.18. Bioloji aktivlərdən müəyyən müddət ərzində istifadə edilməsi nəticəsində onların ləğvi, habelə onun yerləşdiyi sahənin bərpası kimi işlərin görülməsi üzrə mühasibat uçotu subyektinin öz üzərinə götürdüyü öhdəlik ilə əlaqədar çəkiləcək məsrəflərin ilkin smeta həcminə 131 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 413, 445, 513, 545 №li hesabların müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat yazılışı verilir.
14.19. Bioloji aktivlər əvəzsiz olaraq alındıqda 131 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində göstərilir.
14.20. Bioloji aktivlərin tanınmasının dayandırılması zamanı aşağıdakı mühasibat yazılışları verilir:
14.20.1. satış məqsədi ilə saxlanılan digər aktivlərə keçirildikdə 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 131 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, eyni zamanda 132 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
14.20.2. tam amortizasiya olunmuş bioloji aktivlərin silinməsi zamanı 132 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 131 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə;
14.20.3. tam amortizasiya olunmamış bioloji aktivlərin silinməsi zamanı 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 131 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, eyni zamanda 132 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə.
14.21. Satış məqsədi ilə saxlanılan bioloji aktivlərin satılması və ya əvəzsiz verilməsi ilə bağlı xərclər 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 206 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Satılmış bioloji aktivlər üçün hesablanmış gəlirlər 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində uçota alınır. Təqdim edilmiş aktivlərə görə hesablanılmış əlavə dəyər vergisinə 171, 172, 177, 211, 212, 217 №li hesabların müvafiq subhesablarının debeti və 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti, büdcə qarşısında vergi öhdəliyinin yaranması zamanı isə 545 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 521 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrəmühasibat yazılışı verilir.
14.22. Satılmış və ya əvəzsiz əldə edilmiş bioloji aktivlərə görə gəlirlər 611 №li hesabın müvafiq subhesablarının debetində və 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının kreditində əks etdirilir. Satılmış, əvəzsiz verilmiş və silinmiş bioloji aktivlər üzrə hesablanmış xərclərə 801 №li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 731 №li hesabın müvafiq subhesablarının krediti üzrə mühasibat